ΣΑΝΤΑ Η ΗΡΩΙΚΗ

ΟΜΙΛΙΑ ΣΕ ΜΝΗΜΗ ΤΩΝ ΗΡΩΙΚΩΝ ΠΕΣΟΝΤΩΝ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ ΤΟΥ ΠΡΩΗΝ ΑΡΧΗΓΟΥ Γ.Ε.Σ. ΚΑΙ ΠΡΩΗΝ ΥΠΗΡΕΣΙΑΚΟΥ ΥΠΟΥΡΓΟΥ ΑΜΥΝΑΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗ Σ. ΦΡΑΓΚΟΥ:
Σήμερα, πρώτη Κυριακή του μηνός Σεπτεμβρίου είναι ημέρα μνήμης για όλο τον ελληνικό λαό, είναι η ημέρα που σε μια σεμνή τελετή τιμούνται οι ηρωικοί αγώνες των Ελλήνων Ποντίων της Σάντας.
Είναι επιβεβλημένη μια ιστορική αναδρομή για την μεθοδευμένη και συστηματική εξόντωση των Χριστιανικών πληθυσμών που κατοικούσαν σε Μικρά Ασία, Πόντο και Θράκη.

Το 1908, οι Νεότουρκοι, φορέας του παντουρκισμού, με Γερμανούς συμβούλους αναλαμβάνουν την εξόντωση των Ελλήνων και των Αρμενίων. Μόνον όσοι αλλαξοπιστούν και προσαρμόζονται στην νέα τάξη πραγμάτων, μόνον αυτοί έχουν το δικαίωμα ζωής. Έτσι οι αγροτικοί πληθυσμοί υποφέρουν από αβάστακτες φορολογίες και γίνονται Μουσουλμάνοι για να σώσουν τη ζωή τους.

Τον Οκτώβριο του 1911 στη Θεσσαλονίκη οι Νεότουρκοι - ως κυβέρνηση πλέον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας - αποφάσισαν σε συνέδριό τους την εξόντωση των μη μουσουλμανικών εθνοτήτων και τη βίαιη Τουρκοποίηση των - πολυεθνικής καταγωγής - μουσουλμανικών πληθυσμών.

Στην απόφασή τους αναφέρεται επακριβώς ότι:

“Η Τουρκία πρέπει να γίνει μωαμεθανική χώρα, όπου η μωαμεθανική θρησκεία και οι μωαμεθανικές αντιλήψεις θα κυριαρχούν και κάθε άλλη θρησκευτική προπαγάνδα θα καταπνίγεται... Αργά ή γρήγορα θα πρέπει να πραγματοποιηθεί η πλήρης Οθωμανοποίηση όλων των υπηκόων της Τουρκίας. Και είναι ολοκάθαρο ότι αυτό δεν μπορεί να γίνει με την πειθώ. Άρα πρέπει να χρησιμοποιηθεί ένοπλη βία.. Η μουσουλμανική κυριαρχία είναι αναπόφευκτη και μόνο στους μουσουλμανικούς θεσμούς και παραδόσεις οφείλεται σεβασμός. Το δικαίωμα των άλλων εθνοτήτων να έχουν δικές τους οργανώσεις θα πρέπει να αποκλειστεί. Κάθε μορφή αποκέντρωσης και αυτοδιοίκησης θα θεωρείται προδοσία προς την τουρκική αυτοκρατορία. Η επικράτηση της τουρκικής γλώσσας αποτελεί ένα από τα βασικά μέσα για τη διατήρηση της μουσουλμανικής κυριαρχίας”.

Έτσι ξεκίνησε η γενοκτονία των Αρμενίων, των Ελλήνων του Πόντου, των Ελλήνων της Μικράς Ασίας και της Θράκης, των Ασσυρίων και όλων των άλλων χριστιανικών πληθυσμών.

Με έμπνευση του Γερμανού συνταγματάρχη Όθων Λίμαν φον Σάντερς, (Otto Liman von Sanders), (1855-1929), που είχε αναλάβει στρατιωτικός σύμβουλος και ακολούθως προήχθη σε στρατηγό και κατέστη Αρχιστράτηγος του στρατού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο.), ο οποίος τιμήθηκε για τις ‘υπηρεσίες’ του στο σουλτανάτο με τον τίτλο του πασά.

Πρότεινε εξοντωτικές ναζιστικές συνθήκες, στους Νεότουρκους και τους διαβεβαίωνε ότι «Επιβάλλεται για λόγους ασφαλείας ή απομάκρυνση από τα παράλια των Ελλήνων και των άλλων χριστιανικών λαών>> Η πρότασή του ήταν:<< ότι οι παγωνιές και το κρύο του χειμώνα, οι βροχές και η μεγάλη υγρασία, ο ήλιος και η τρομερή ζέστη του καλοκαιριού, οι αρρώστιες του εξανθηματικού τύφου και της χολέρας, οι κακουχίες και η ασιτία, θα φέρουν το ίδιο αποτέλεσμα που λογαριάζετε σεις με το δικό σας σχέδιο, δηλαδή να τους ξεκαθαρίσετε με σφαγές.

Με το σύστημα που σας προτείνω, ο θάνατός τους είναι βέβαιος. Άλλα πριν πεθάνουν, θα μας προσφέρουν τις πολύτιμες για το έθνος υπηρεσίες τους. Επιπλέον, οι γυναίκες τους δε θα γεννούν, κι έτσι θα λυθεί το δημογραφικό σας πρόβλημα, ενώ η μισητή κι άτιμη αυτή ράτσα θα ξεκληριστεί και θα χαθεί για πάντα μέσα σε μια γενιά, κι εσείς θ αποκτήσετε μια συμπαγή τουρκική ομοιογένεια, που θα δώσει στο έθνος σας μια νέα δύναμη. Και μη ξεχνάτε βέβαια τις περιουσίες και τα κτήματα που θ’ αφήσουν οι ‘Γιουνάν’ μετά το χαμό τους, που θα περάσουν στο δημόσιο, δηλαδή σε σας όλους’...>>

Οι Τούρκοι στρατολόγησαν τον μη στρατευμένο αντρικό πληθυσμό των ελληνορθόδοξων του Πόντου, της Μικράς Ασίας και της Θράκης εκτός από τους γέρους, τους πολύ άρρωστους και τα μικρά παιδιά, και τον έστειλαν σε στρατόπεδα εργασίας

(Amele Taburu) διασκορπισμένα σ’ όλη τη χώρα, σ’ απομακρυσμένες βέβαια από τις εστίες τους περιοχές.

Εκεί τους ανάγκαζαν να σπάζουν πέτρες 12 ώρες την ημέρα, να φτιάχνουν στρατιωτικούς δρόμους, να τρώνε ό,τι περίσσευε από τα...ζώα(το άλεθαν και το μοίραζαν στο συσσίτιο σαν φόρμες ψωμιού) και να κοιμούνται στην ύπαιθρο.

Το εγκληματικό όργιο της νεοτουρκικής συμμορίας, τέθηκε σε εφαρμογή ιδιαίτερα ο Εμβέρ Πασάς είχε ασχοληθεί με την εξόντωση των Ελλήνων , του πρώτου «διωγμού» με τον «λευκό θάνατο»( στις εξοντωτικές πορείες του εσωτερικού και τάγματα εργασίες ) των Ελλήνων , ιδιαίτερα του Πόντου κατά την διάρκεια του Πρώτου Πολέμου (1914-1918).

Από το 1915 έως το 1924 δολοφονήθηκαν 353.000 Έλληνες του Πόντου και αν προσθέσουμε τους 700.000 Έλληνες της Ιωνίας - Θράκης, που δολοφονήθηκαν από τον τουρκικό στρατό, φθάνουμε στον αριθμό 1.050.000. Οι θηριωδίες των Τούρκων είναι αναρίθμητες (1921-1922), αποτελούν όμως απόδειξη του εξοντωτικού προγράμματος του Κεμάλ.

Το σχέδιο εξόντωσης του Ελληνισμού του Πόντου υλοποιήθηκε σε διάφορες φάσεις από το 1914 ως το 1923.

Η δικαίωση ενός μέρους των εθνικών διεκδικήσεων του αλύτρωτου ελληνισμού σε βάρος της οθωμανικής αυτοκρατορίας με τη συνθήκη του Λονδίνου (30 Μαΐου 1913) έγινε αιτία να ξεκινήσει σε βάρος τους ένας ακήρυχτος οικονομικός πόλεμος.

Η προσπάθεια για τη βίαιη εγκατάσταση στον Πόντο μουσουλμάνων προσφύγων από τη Μακεδονία ήταν η δεύτερη φάση αυτού του διωγμού και υποχρέωναν τους Έλληνες να εγκαταλείπουν τα σπίτια και τις περιουσίες τους. Ως αποτέλεσμα των εκβιαστικών συνοικήσεων χριστιανών και μουσουλμάνων αυτές διόγκωσαν το αντάρτικο κίνημα και ομάδες ανταρτών έδρασαν στις περιοχές Αμισού και Πάφρας στον Δυτικό Πόντο και της Σάντας και των Σουρμένων στον Ανατολικό. Συνολικά το αντάρτικο των Ελλήνων του Πόντου στην κορύφωση του, αριθμουσε 12.000 Μαχητές.

. Και ενώ συνεχιζόταν στον Δυτικό Πόντο το αντάρτικο, εντείνονταν οι άγριες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των Νεότουρκων και των κεφαλικών, αφού ο Ραφέτ πασάς, γενικός διοικητής του παραλιακού Πόντου, είχε δώσει εντολή να εξοντωθούν οι φυγόστρατοι, οι φυγόδικοι αλλά και οι λοιποί Έλληνες που είχαν καταφύγει στα βουνά του Αγίου-τεπέ, Κοτσά- νταγ, Νεμπιέν-Νταγ.

Κατά το ίδιο διάστημα εκτός από τους διωγμούς, τις εκτοπίσεις, τις αγχόνες και την ισοπέδωση των ελληνικών χωριών σημειώθηκαν διεξοδικές προσπάθειες εξισλαμισμού των χριστιανικών πληθυσμών σε όλες τις περιοχές του Πόντου. Το μέγεθος της συμφοράς του διαβολικού αυτού μέτρου, που ίσχυσε αμέσως μετά την εμφάνιση των Οθωμανών στη Μικρά Ασία και επεκτάθηκε κατά τη διάρκεια της πενταετίας 1914-1919, παρά το γεγονός ότι οδήγησε εκατομμύρια χριστιανών στον κόσμο του Ισλάμ, δεν έχει μελετηθεί επαρκώς επιστημονικά ως σήμερα, εδώ ακριβώς είναι το ΜΥΣΤΙΚΟ για το πώς πρόεκυψαν αναρίθμητοι ΝΕΟΚΡΥΠΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΟΙ..............

Τραγική ήταν και η τύχη των σταυροπηγιακών μονών του Πόντου. Από το καταστροφικό μίσος των Νεότουρκων και τον τυφλό ισλαμικό φανατισμό δε γλύτωσαν ούτε τα μοναστήρια του, τα οποία επί αιώνες είχαν σεβαστεί οι σουλτάνοι και οι κατά τόπους ντερεμπέηδες και πασάδες, παραχωρώντας, κατά διαστήματα, σε πολλά από αυτά υλικά αλλά και θρησκευτικά προνόμια.

"Φρίττει ο νους του ανθρώπου, έγραψεν ο μητροπολίτης Ροδοπόλεως Κύριλλος, διά τας διαπραχθείσας φρικαλεότητας και τον αριθμόν των θυμάτων, αίτινες εύρον οικτρόν θάνατον εν τοις όρεσι, τοις σπηλαίοις και ταις οπαίς της γης, όπου εκρύβησαν ίνα αποφύγωσι την δολοφόνον μάχαιραν των σφαγέων.

Από την Ρωσία η Ελληνική πρεσβεία της Πετρούπολης, αναφερόμενη στην τραγική κατάσταση που επικρατούσε στην περιφέρεια της Τραπεζούντας έγραφε: «Την 15ην Απριλίου οι κάτοικοι των 16 χωριών της περιοχής Βαζελώνος περιφερείας Τραπεζούντος .. εγκατέλειπον τας οικίας των και εισήλθον εις τα δάση, Οι εν τω σπηλαίω της Κουνάκας κρυβέντες αναγκασθέντες εκ της πείνης μετά συνθηκολόγησιν παρεδόθησαν. Εκ τούτων 26 γυναίκες και νεάνιδες ίνα αποφύγωσι την ατίμωσιν έρριψαν εαυτάς εις τινα ποταμόν κείμενον παρά το χωρίον Γέφυρα και παρά τας προσπαθείας των άλλων προς σωτηρίαν επνίγησαν.»

Το νέο Ζάλογγο συνιστά μια από τις πιο επικές σκηνές της ελληνικής ιστορίας.

ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΔΙΑΜΑΡΤΥΡΙΑΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ ΚΑΙ ΠΟΙΗΤΩΝ.

Ξεχωριστή θέση στην ιστορία κατέχει η διαμαρτυρία των Ελλήνων συγγραφέων και καλλιτεχνών που ανέφερε «μετά βαθυτάτης συγκινήσεως οι συγγραφείς και καλλιτέχναι της Ελλάδος απευθύνονται προς τους διανοούμενους του πεπολιτισμένου κόσμου όπως γνωστοποιήσουν εις αυτούς την τραγωδίαν χιλιάδων οικογενειών του Ελληνικού Πόντου. Οι υπογεγραμμένοι θέτουσι τα ανωτέρω υπ όψιν των διανοουμένων της Ευρώπης και της Αμερικής θεωρούντες ότι όχι μόνο τα γεγονότα αλλά και η ανοχή αυτών αποτελεί πένθος της ανθρωπότητος. Άννινος Χ., Αυγέρης Μ., Βλαχογιάννης Ι., Βώκος Γερ., Γρυπάρης Ι., Δούζας Α., Δροσίνης Γ., Ζάχος Α., Θεοδωροπούλου Α., Θεοτόκης Κ., Ιακωβίδης Γ., Καζαντζάκης Ν., Καζαντζάκη Γ., Μαλακάσης Μ., Μαλέας Κ., Μένανδρος Σ., Νικολούδης Θ., Νιρβάνας Π., Ξενόπουλος Γρ., Παλαμάς Κ., Παπανατωνίου Ζ., Παράσχος Κ., Πασαγιάννης Κ., Πολίτης Κ., Πωπ Γ., Σικελιανός Α., Σκίπης Σ., Φιλλύρας Ρ., Χατζιδάκης Γ., Χατζόπουλος Δ., Χορν Π., Σβορώνος Ι. μεθ όλης της πικρίας μου
δια την κυρίως υπό της Γαλλίας και υπό ουδενός αισθήματος ή συμφέροντος ανθρωπίνου δικαιολογουμένην εγκατάλειψιν εις σφαγήν των Χριστιανών»

Οι νεκροί της Γενοκτονίας του Πόντου επιτάσσουν την

αφοσίωσή μας στην μνήμη τους.

Σε μια εποχή που πιστέψαμε πως τελείωσε η ιστορία και πλανηθήκαμε, πως τελείωσε η πίστη και προδοθήκαμε μέσα στον υλισμό των βιοτικών μας καιροσκοπισμών, πως τελείωσε η αλήθεια γιατί την υποκατέστησε η χειραγωγημένη από τις εξουσίες επιστήμη, η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου μας καλεί να χαράξουμε δρόμο ανάμεσα στα ερείπια της σύγχρονης αβελτηρίας μας και να συναντήσουμε τα αληθινά ιδανικά του Ελληνισμού ενστερνιζόμενοι τις αξίες που ενέπνευσαν τους μάρτυρες της Αμάσειας ηγήτορες της ποντιακής ελίτ, τους αντάρτες της ΣΑΝΤΑΣ στον Δυτικό Πόντο, τις γυναίκες που αναβίωσαν αρχαία τραγωδία, όταν θυσίασθηκαν επτά βρέφη για να γλυτώσουν την βέβαιη σφαγή 350 γυναικόπαιδα....

ΣΑΝΤΑ

Η Σάντα ήταν στην αρχαιότητα γνωστή ως Σίνται. Βρίσκεται σε απόσταση 10 ωρών (με τα πόδια) νοτιοανατολικά της Τραπεζούντας. Ήταν μια ομάδα από 7 χωριά Ελληνικά.


Η περιοχή της Σάντας είχε 7 ελληνικά χωριά χτισμένα πάνω στις βουνοπλαγιές. Ιδρύθηκε το 1540 από τους κατοίκους Πλατάνων και Τόνγιας.

Θρυλική υπήρξε η αντίστασή των κατοίκων της Σάντας εναντίον των Τούρκων κατακτητών. Ακόμα και οι γυναίκες οπλοφορούσαν για ν' αντιμετωπίζουν τους Τούρκους.

ΟΙ ΕΠΤΑ ΕΝΟΡΙΕΣ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ(ΦΩΤΟ ΑΠΟ ΣΑΝΤΑ ΕΔΩ) *Πιστοφάντων: 400 σπίτια. Εκκλησίες:Αγία Κυριακή, Άγιος Παντελεήμων, Άγιος Χριστόφορος, ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης και μια πηγή του Χριστοφόρου. Ετυμολογία: πιστόφ «πυροβόλο όπλο» + -άντων: τοπονυμικό επίθημα στα ελληνικά.

* Zουρνατζάντων: 120 σπίτια,εκκλησίες: Άγιος Γεώργιος, Άγιος Κωνσταντίνος, Αγία Κυριακή, ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ετυμολογία Zουρνατζής «ζουρνά - ένα όργανο-φορέας καλάμων» + άντων.

* Τσακαλάντων: 53 σπίτια, εκκλησίες: Zωοδόχου πηγής και Άγιος Γεώργιος, ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης. Ετυμολογία τσακάλ «τσακάλι» + άντων.

* Ισχανάντων: 150 σπίτια. εκκλησίες: Αγία Κυριακή, Άγιος Γεώργιος. δημοτικά σχολεία 2 (ένα από τα οποία θηλέων). Ετυμολογία Ishan «πρίγκιπας στα αρμένικα» + άντων.

* Κοζλαράντων: 60 σπίτια . Εκκλησίες: Αποστόλου Πέτρου, Αποστόλου Παύλου, και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

* Πίνετάντων: 30 σπίτια . εκκλησίες: Πρόφητη Ηλία και Αγίου Γεωργίου και ένα σχολείο πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης.

* Τερζάντων:200 σπίτια. Εκκλησίες Άγιος Θεόδωρος και Μεταμορφώσεως. Ετυμολογία Tερζής «ράφτης στα Τούρκικά» + άντων.

Ο ΠΛΗΘΥΣΜΟΣ

Οι περισσότεροι κάτοικοι της Σάντας είναι χριστιανοί(51%) ή κρυπτοχριστιανοί (49%). Μετά από 1857 με το hatti- Humayun και οι κρυπτοχριστιανοί γίνονται πλέον φανερά χριστιανοί. Οι περισσότεροι Έλληνες του Πόντου αναγκάζονται να αφήσουν τα σπίτια τους και να βρουν άλλο τόπο για να ζήσουν κατά τη διάρκεια του ρωσοτουρκικού πολέμου 1877-78. Οι περισσότεροι από τους πολίτες της Σάντας κινούνται προς τη Δημοκρατία της Γεωργίας, την Αρμενία και το νότιο μέρος της Ρωσίας. Η αρχική γλώσσα τους είναι συνήθως Τούρκικά(αυτών που ζουν στην περιοχή μέχρι την ανταλλαγή πληθυσμών). Η Ηρωική Σάντα

Η Σάντα ήταν ένα συγκρότημα 7 χωριών - συνοικιών σκαρφαλωμένων στον ορεινό όγκο με φυσική οχύρωση και ελεύθερη ζωή. Η γεωργία και η κτηνοτροφία ήταν οι πόροι της, αλλά η επιθυμία για μάθηση ήταν μεγάλη. Πολλούς δασκάλους, καθηγητές και επιστήμονες έβγαλε η Σάντα, αυτό το ορεινό καταφύγιο των ελεύθερων ανθρώπων.

Ήρθε όμως ο χαλασμός, ο πόλεμος. Ο τουρκικός στρατός υποχωρούσε στην προέλαση του ρωσικού (1918 ).

Οι κάτοικοι των τουρκικών χωριών έφευγαν καταστρέφοντας και σφάζοντας. Προσπαθούσαν ν’ ανέβουν και στη Σάντα, αλλά η πορεία προς τη Σάντα ήταν δύσκολη. Η Σάντα υποστήριζε την ύπαρξή της με όλα τα μέσα.

Όταν η κατάσταση άρχισε να χειροτερεύει οι Σανταίοι ανέβηκαν πιο ψηλά, στα δασωμένα βουνά με τις οικογένειές τους για να σωθούν. Στην ερημωμένη πια Σάντα ανέβηκε δύναμη στρατού, τζανταρμάδων και τσέτεδων, κατέστρεψε ένα μεγάλο μέρος των σπιτιών και έσφαξε πολλούς από τους εναπομείναντες.

Η μεγαλύτερη όμως καταστροφή της Σάντας συντελέστηκε κατά τις μάχες Ρώσων και Τούρκων, όταν η γύρω περιφέρεια περιήλθε εκ περιτροπής στους δύο αντιπάλους. Οι σκληρές μάχες για την κατοχή του ορεινού όγκου της Σάντας εκμηδένισαν σχεδόν της ύπαρξη ζωής. Σαν αγρίμια οι Σανταίοι μέσα στα δάση, χωρίς τροφή, χωρίς εφόδια ταλαιπωρήθηκαν αφάνταστα και πολλοί πέθαναν από τις στερήσεις και την εξάντληση.

Όταν πλέον απελευθερώθηκαν με τη ρωσική προέλαση οι Σανταίοι άρχισαν και πάλι να οργανώνουν τη ζωή τους. Όμως πολύ γρήγορα ξανασυννέφιασε ο ουρανός: η ρωσική επανάσταση, η κατάρρευση του ρωσικού μετώπου επανέφεραν τους Τούρκους που ήθελαν την ριζική συντριβή του οχυρού των Ελλήνων. Από τις 1.000 οικογένειες που αποτελούνταν η Σάντα - όπως αναφέρει ο ιστορικός Γ. Βαλαβάνης - οι 600 έφυγαν μαζί με το ρωσικό στρατό και οι 400 που έμειναν άρχισαν να οργανώνουν την άμυνά τους.

ΤΟ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟ ΤΗΣ ΣΑΝΤΑΣ

Αναφερόμενοι στη μεγάλη εποποιία του Αντάρτικου της Σαντάς , δεν μπορούμε φυσικά ούτε να υποκαταστήσουμε τα βιβλία που αναφέρονται σε αυτό ούτε μπορούμε και να παίξουμε το ρόλο του ιστορικού.

Οι πρόεδροι των κοινοτήτων έχοντας συναίσθηση του μίσους των Τούρκων και του κινδύνου που διέτρεχαν από τα γειτονικά τούρκικα χωριά, ίδρυσαν νυχτερινά φυλάκια (κυρίως στα χωριά που ήταν στα άκρα, δίπλα από τουρκικά). Ένα τέτοιο φυλάκιο δημιουργήθηκε στο χωριό Χαρατζάντων, σε απόσταση μισής ώρας από το πρώτο τουρκικό χωριό. Το φυλάκιο αυτό φρουρούσε το δημόσιο δρόμο από τα τουρκικά χωριά προς τη Σάντα. Το φυλάκιο φρουρούσαν εναλλάξ παλικάρια από τα χωριά Ισχανάντων, Πινιατάντων και Τερζάντων.

Κατά τη διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου οι Έλληνες της Σάντας προσπάθησαν να οργανώσουν την οπλισμένη αντίσταση ενάντια στον τουρκικό στρατό. Οι ζώνες ανταρτών του Πόντου είχαν εμφανιστεί στα βουνά της Σάντας από το 1916 υπό την ηγεσία του Καπετάν Στυλιανού Κοσμίδη και αντιστάθηκαν επιτυχώς στην τουρκική επίθεση στις 6 Σεπτεμβρίου 1921.

Τα γενναία παλικάρια της Σάντας δημιούργησαν «αντάρτικο» σώμα και κατέστησαν την ιερή γη τους απροσπέλαστη και απάτητη από τους Τούρκους. Πολλές φορές η «ποντιακή Μούσα» εμπνεύστηκε από τον ηρωισμό και την αυτοθυσία των ανταρτών της Σάντας και ύμνησε τα παλικάρια της. Όμως το αποκορύφωμα της τραγωδίας του ποντιακού ελληνισμού στα 1921, έμελλε να χτυπήσει και τη Σάντα.

Η Σάντα ξεψυχάει...

Η μανιασμένη θύελλα των εκτοπισμών και των σφαγών που εκδηλώθηκε σ’ όλο τον Πόντο, μ’ ένα σαφές εκ των προτέρων πρόγραμμα εξόντωσης από τον Ιούνιο του 1921, έφτασε στη Σάντα κάπως αργά, κατά το Σεπτέμβριο του 1921. Δεν ήταν εύκολη η εφαρμογή του γενικού προγράμματος νωρίτερα γιατί η Σάντα αποτελούσε ένα φυσικό οχυρό, το οποίο υποστήριζαν ένοπλοι Σανταίοι. Οι επιχειρήσεις εναντίον της Σάντας άρχισαν από τις 9 Σεπτεμβρίου 1921 από στρατιωτικές δυνάμεις και τσετέδες.

«Κι εκινητοποιήθηκε το σύμπαν κατά της Σάντας», γράφει ο

Νίκος Τοπαλίδης σ’ ένα σημείωμά του για τις τελευταίες

στιγμές της τραγωδίας της Σάντας.

«Και σαν να μην έφθανε ολόκληρη μεραρχία με το πυροβολικό της, στείλανε κοινοποίηση σ’ όλα τα τουρκικά χωριά της περιφέρειας Τραπεζούντας, να πάρουν όλοι όπλα και να κινηθούν εναντίον της Σάντας».

Και όπως βεβαιώνει ο ιστορικός Γ. Βαλαβάνης: «συγκεντρώθηκαν περί τις οχτώ χιλιάδες. Το σώμα αυτό, στο οποίο προστέθηκαν και οχτακόσιοι τσέτες, εκίνησε κατά της Σάντας από δύο διευθύνσεις».

Ο Ευριπίδης Χειμωνίδης Σανταίος, σ’ ένα σημείωμά του με τίτλο «όταν ψυχορραγούσε η Σάντα» γράφει: «Επί τρεις ημέρες οι στρατιωτικές δυνάμεις δεν έκαναν καμιά ενέργεια που θα φανέρωνε τις προθέσεις τους και μόνο στις 9 Σεπτεμβρίου εξόρμησαν αιφνιδιαστικά το πρωί και στα υπόλοιπα χωριά και αφού συγκέντρωσαν όλους τους κατοίκους, χωρίς να τους αφήσουν να πάρουν τίποτα από τα σπίτια τους, τους οδήγησαν στου Πιστοφάντων (ένα από τα εφτά χωριά)».

«Την εκκένωση κάθε χωριού, συνεχίζει ο Ευρ. Χειμωνίδης, ακολουθούσε όργιο αρπαγής και λεηλασίας. Άνδρες και γυναίκες από τα γύρω τουρκικά χωριά, ειδοποιημένοι για την εκτόπιση των Σανταίων, ορμούσαν κατά ομάδες στα σπίτια μόλις έβγαιναν οι στρατιώτες με τους απαγομένους ενοίκους και αποδίδονταν σε λεηλασία. Αλλά δεν ήταν μόνο η λεηλασία, ήταν και οι κακοποιήσεις και οι ξυλοδαρμοί των δύστυχων κατοίκων της Σάντας, μιας περιοχής που παρά το άγονο του εδάφους της ανέπτυξε τα γράμματα και δημιούργησε πολλούς πνευματικούς ανθρώπους».

Όταν πια είχαν συγκεντρώσει τα γυναικόπαιδα της Σάντας στο συνοικισμό Πιστοφάντων, άρχισαν οι στρατιωτικές δυνάμεις μαζί με τους τσετέδες να κινούνται εναντίον των ανταρτών που είχαν οχυρωθεί στα απρόσιτα σημεία της οροσειράς που καλύπτει την περιοχή της Σάντας.

Η φοβερή επίθεση άρχισε τη μέρα και συνεχίστηκε τη νύχτα της 10ης προς την 11η Σεπτεμβρίου 1921, για να αιφνιδιαστούν οι αντάρτες και τα γυναικόπαιδα που τους ακολουθούσαν (κατά τις ώρες της σύλληψης των κατοίκων για εκτοπισμό, διέφυγαν 400 γυναικόπαιδα και νέοι προς τα απρόσιτα λημέρια των ανταρτών).

Ο Κώστας Κουρτίδης - αδελφός του Καπετάν Ευκλείδη - ένας από τους γενναίους οπλαρχηγούς της Σάντας, γράφει στο ημερολόγιό του:

«Η νύχτα αυτή ήταν η πιο τρομακτική νύχτα που έζησα στη ζωή μου. Κάνοντας πρόχειρα προχώματα παραταχτήκαμε για μάχη. Γυναίκες και παιδιά (τριακόσιοι περίπου) μαζεύτηκαν λίγο πιο πάνω μέσα σε μια σπηλιά, τους οποίους φυλούσαν περίπου εκατόν είκοσι νέοι άοπλοι.

Επί εννιά ώρες αγωνιζόμασταν ενάντια στον τουρκικό στρατό, που μας περικύκλωσε από παντού, εκτός από μια δίοδο προς το δάσος Βαϊβάτερε, για να έχουμε διέξοδο την τελευταία στιγμή».

Τα μεσάνυχτα σταμάτησε το πανδαιμόνιο των πυροβολισμών και οι αντάρτες και τα γυναικόπαιδα αποσύρθηκαν στη θέση Μερτζάν Λιθάρ. Τότε έπρεπε, πριν ξημερώσει, να βρεθεί μια λύση: ν’ απομακρύνονταν εντελώς αθόρυβα από εκείνη τη θέση, γιατί αλλιώς θα γινόταν ο τάφος μικρών και μεγάλων, ενόπλων και αμάχων. Εκείνες τις τραγικές ώρες, μοιραίες, απελπισμένες μάνες αναγκάστηκαν να τους θανατώσουν βρέφη και μικρά παιδιά που έκλαιγαν, για να μην προδώσουν τις θέσεις τους.

Όταν ξημέρωσε και οι Τούρκοι ξεκίνησαν την επιχείρηση εναντίον των ανταρτών, αντίκρισαν επτά βρέφη σφαγμένα! Τότε ο ίδιος ο μέραρχος επικεφαλής έδωσε διαταγή στον τουρκικό στρατό να γυρίσει πίσω στη Σάντα λέγοντας: άνθρωποι που σκότωσαν τα παιδιά τους είναι αδύνατον να πιαστούν και άρα είναι περιττό να μείνουμε άλλο εδώ. Τελικά η κατάσταση με τα γυναικόπαιδα αποσυμφορήθηκε βαθμιαία. Σε κάθε ευκαιρία οι οικογένειες μόνες τους πλέον διέρρεαν προς την Τραπεζούντα και τα χωριά της Γουμουράς. Οι αήττητοι κάτοικοι της Σάντας, σε δυο αποστολές, η μια στις 11 και η άλλη στις 12 Σεπτεμβρίου 1921, θα πάρουν το σκληρό δρόμο της εξορίας και του θανάτου προς το Ερζερούμ και το Χούνουζ. Και ενώ οι δυο τραγικές αποστολές των εντοπιζόμενων της Σάντας προχωρούσαν προς τους τόπους του αφανισμού τους, οι αντάρτες συνέχιζαν να ζουν αμυνόμενοι πάνω στα βουνά της Σάντας.

Ο Ευρ. Χειμωνίδης που ήταν μαζί με μια ομάδα εξόριστων γράφει: «Από τις 370 ψυχές που φθάσαμε στο Χούνουζ στις 13 Οκτωβρίου 1921, γυρίσαμε τον Ιανουάριο του 1923 λιγότερες από 200 ψυχές»...

«Όταν ξεκινούσαμε, συνεχίζει ο Ευρ. Χειμωνίδης, για την περιπέτεια της δεύτερης προσφυγιάς, μετά τη συμφωνία της Ανταλλαγής, όσοι βρισκόμασταν στο Χούνουζ, γονατίσαμε ευλαβικά στα χιονισμένα τους μνήματα και τους αφιερώσαμε σιωπηλοί τις σκέψεις μας για λίγες στιγμές.».

Παρακάτω παραθέτω απόσπασμα από το βιβλίο του Στάθη Αθανασιάδη (Γεροστάθη) "ιστορία και λαογραφία της Σαντάς , Θεσσαλονίκη 1967-1970". Απόσπασμα της δραματικής στιγμής του αντάρτικου της Σαντάς, στη μάχη της Μαγάρας (σπηλιά).

Τη νύχτα πολλές γυναίκες ενώθηκαν με τους αντάρτες, που κατέβηκαν αμέσως στην Υπαπαντή και στου Κοπαλάντων για να πάρουν μαζί τους τα γυναικόπαιδα και να γλυτώσουν από την εξορία. Τους πήραν μαζί τους όλους , περίπου τριακόσιους και τα ζώα τους , και πρωί - πρωί έφθασαν στο Χαρατζάντων . Πριν όμως προφθάσουν να κρυφτούν στο δάσος , δέχτηκαν την επίθεση τσετέδων και στρατιωτών και τον μεν πληθυσμό είπαν να βαδίσει προς τη Μάγαραν (μεγάλο σπήλαιο) , αυτοί δε έπιασαν γραμμή , αντεπυροβόλησαν και οπισθοχωρώντας σιγά σιγά έφθασαν και αυτοί μπροστά στη Μάγαρα . Έκαμαν πρόχειρα προχώματα για την άμυνα . Είχαν αντίκρυ τους εξακόσιους τσετέδες του Κάλφα και του αδελφού του , τακτικό στρατό από τρία συντάγματα με τρία κανόνια και 13 μυδραλιοβόλα , πίσω δε από τη Μάγαρα 600 καβαλάρηδες.

Ήσαν κυκλωμένοι από παντού . Μόνο μια δίοδος υπήρχε στη θέση Μερτζάν λιθάρ που τη φύλαγαν τρεις αντάρτες , για να φύγουν από εκεί εν εσχάτη ανάγκη προς το δάσος Βαϊβάτερε.

Έπαιζε η σάλπιγγα και οι Τούρκοι έκαναν επίθεση κατά κύματα , τα κανόνια βογκούσαν , τα μυδράλια σε εξενεύριζαν με το διαπεραστικό κρότο τους , χιλιάδες σφαίρες έπεφταν γύρω σου από απόσταση πενήντα μέτρων , διότι τόση απόσταση χώριζε τα δύο μέρη. Κόλαση αληθινή. Ευτυχώς αναμεταξύ στα δύο μέρη ήσαν δέντρα και θάμνοι που ήσαν εμπόδιο σοβαρό στους επιτιθέμενους.

Οι αντάρτες κατέβαλλαν υπεράνθρωπες προσπάθειες για να αποκρούσουν τις ατελείωτες επιθέσεις , χωρίς όμως να έχουν την ελάχιστη ελπίδα ότι θα γλυτώσουν τελικά . Σε μια στιγμή της μάχης οι αντάρτες απελπίσθηκαν . ΟΙ. Ξανθόπουλος εγκατέλειψε τη θέση του και πήγε κοντά στα γυναικόπαιδα που καταλάβαιναν τον έσχατο κίνδυνο, έκλαιγαν και σταυροκοπιούνταν . Μπορούσε όμως να μείνει εκεί ; γυρνά πίσω οπότε βλέπει μερικούς Τούρκους να καταβαίνουν από τα νώτα μαζί με τα ζώα . Ειδοποιεί τον Ευκλείδη . Αυτός συνιστά στους αντάρτες να κρατήσουν τις θέσεις τους , ο ίδιος δε με δύο άλλους τρέχει προς τους Τούρκους , τους βλέπει από μακριά και ρωτά ποιοι είναι - άνθρωποι του Κάλφα απάντησαν- . Ελάτε γρήγορα τους ξαναείπε. Μόλις όμως οι Τούρκοι έκαμαν μερικά βήματα κατάλαβαν πως αντίκρυ τους είχαν αντάρτες και θέλησαν να πυροβολήσουν. Αλλά δεν πρόφτασαν , διότι δύο σκοτώθηκαν , ένας παραδόθηκε και δυο τραυματισμένοι έφυγαν. Γυρίζουν στη θέση τους . Βρίσκουν το γέρο Τσιρίπ σκοτωμένο διότι οι Τούρκοι κατά την απουσία τους βρήκαν την ευκαιρία , πλησίασαν και τον σκότωσαν.

Η μάχη εξακολούθησε ως τη νύχτα . Τότε οι αντάρτες αποφάσισαν να φύγουν επωφελούμενοι από το σκοτάδι , αλλά τρεις από τους συντρόφους τους ήταν πολύ κοντά στους Τούρκους και ήταν αδύνατο να οπισθοχωρήσουν χωρίς να γίνουν αντιληπτοί και να κυνηγηθούν . Τους έριξαν χειροβομβίδες , εκείνοι τις πέταξαν προς τους Τούρκους και οπισθοχώρησαν. Πήραν τα γυναικόπαιδα και ανέβηκαν ση Μερτζάν το λιθάρ , όπου έμειναν ως τις 3:00 μετά τα μεσάνυχτα.

Ο στρατός κατασκήνωσε επι τόπου για να συνεχίσει την μάχη την επομένη. Οι αντάρτες συσκέφθηκαν και απεφάσισαν τα μεν γυναικόπαιδα να τα στείλουν για να κρυφτούν στη Βαϊβάτιαρια όπου το δάσος ήταν πυκνό και απάτητο από ανθρώπινο ποδάρι. Επειδή όμως είχαν και βρέφη και νήπια που με τις φωνές τους μπορούσαν να τους προδώσουν , γι αυτό τα έσφαξαν και τα τοποθέτησαν πλάγι στο δρόμο. Οι δε αντάρτες για να ξεγελάσουν το στρατό και να τους ακολουθήσει αυτούς και όχι τα γυναικόπαιδα , αφήκαν ίχνη καταφανή επάνω στο δρόμο, ανέβηκαν στο Ουζούν - σούρτι και κρύφθηκαν στο δάσος της Πογιαχανάς . Προς τα ξημερώματα οι Τούρκοι άρχισαν την επίθεση, απάντηση καμία. Προχώρησαν προς τη σπηλιά αλλά τη βρήκαν αδειανή, ακολούθησαν τα ίχνη και βρήκαν τα επτά νήπια σφαγμένα . Ειδοποίησαν το μέραρχο, ο οποίος όταν ήρθε και τα είδε διέταξε το στρατό να αποσυρθεί στη Σαντά λέγοντας "είναι αδύνατο να κυνηγηθούν άνθρωποι που σφάζουν τα παιδιά τους". Αλλά ούτε και στη Σαντά έκατσε , φεύγοντας αφήκε 150 καβαλάρηδες για να λεηλατήσουν ό,τι έμεινε , να κάψουν τα σπίτια και ύστερα να φύγουν και αυτοί.

Στη μάχη αυτή σκοτώθηκαν 12 Τούρκοι και τραυματίσθηκαν πολλοί., από δε τους αντάρτες σκοτώθηκε ο Τσιρίπς .

Ύστερα από μερικές μέρες οι αντάρτες πλησίασαν στη Σαντά για να δουν τι έγινε . Από το Κωφολείβαδον έβλεπαν τα σπίτια να καπνίζουν , το δε καπνό σαν ομίχλη να σκεπάζει τα γύρω βουνά , και Τούρκους να περιφέρονται εδώ και κει , λεηλατώντας ότι είχε μείνει. Για να τρομοκρατηθούν οι Τούρκοι και να μη πατήσουν στη Σαντά, διότι υπήρχε κίνδυνος να βγάλουν τις πατάτες και τα λάχανα με τα οποία έλπιζαν να τρέφονται κατά το χειμώνα, οι αντάρτες έστησαν ενέδρα κοντά στο γεφύρι των Ζουρνατσάντων. Από το μέρος της Κολόσιας (τούρκικο χωριό στα ανατολικά της Σαντάς) και των Φτελενιών ήρθαν πολλοί για λεηλασία , αλλά είδαν τους αντάρτες και έφυγαν πίσω φωνάζοντας . Οι αντάρτες πυροβόλησαν και τους σκότωσαν σχεδόν όλους , 32 Τούρκους. Τα γυναικόπαιδα που είχαν μαζί τους οι αντάρτες έστειλαν άλλα στα Λιβερά και άλλα στη Γαλλίενα , για να κατεβούν από κει στην Τραπεζούντα. Μερικές άλλες γυναίκες σκορπισμένες στα δάση υπόφεραν πολύ ωσότου συναντήθηκαν με τους αντάρτες και τις έστειλαν στη Γέμουρα.

Μετά την καταστροφή της Σαντάς είχε ελαττωθεί η πίστη των ανταρτών στον αγώνα τους , που δεν είχε πλέον νόημα και αυτό οδήγησε στη χαλάρωση της συνοχής τους , εκτός του ότι είχαν και προσωπικές διαφορές ανάμεσά τους. Για το λόγο αυτό, αλλά και για να δώσουν μικρότερο στόχο χώρισαν σε ομάδες.

Από τη μεγάλη ομάδα (63 αντάρτες) του Κώστα Τσιλιγκιαρίδη (Ατέσογλου) οι σαράντα αποφάσισαν να φύγουν στη Ρωσία, αλλά στο Ισπίρ προδόθηκαν. Πιάστηκαν έξι , αναμεταξύ τους ήταν και ο ίδιος ο αρχηγός τους και στο Παϊπούρτ κρεμάσθηκαν.

Η ομάδα του Ευκλείδη αποφάσισε να φύγει με μοτόρ στο Βατούμ, αλλά προδόθηκε και αυτή και στην Κάτρα έχασε δύο που μεταφέρθηκαν στις φυλακές της Τραπεζούντας όπου δολοφονήθηκαν.

Οι άλλοι, ως την Ανταλλαγή, καταδιώκοντας και καταδιωκόμενοι τρέχουν από τη Σαντά στη Ματζούκα και Κρώμνη και Ούζη και πάλι στη Σαντά για να χάσει ο στρατός τα ίχνη τους

Αναφέρεται επιγραμματικά η ηρωική δράση των ανταρτικών σωμάτων του Ποντιακού Ελληνισμού από το 1914 - 1924, που αποκρύπτεται συστηματικά και φυσικά δεν διδάσκεται στα σχολεία, παρά μόνον ο συνωστισμός στο λιμάνι της καιόμενης Σμύρνης ..

Ο Ελληνισμός του Πόντου άντεξε 10 χρόνια και δεν ηττήθηκε!

Ο ένοπλος Αγώνας έληξε το 1924, όταν τελευταίοι αντάρτες της Ηρωικής Σάντας, μεταφέρθηκαν στην Μακεδονία.

Είχαν αρνηθεί να υπογράψουν την συνθήκη ανταλλαγής των πληθυσμών και είχαν παραμείνει πιστοί στον Αγώνα, όσο και μάταιος φάνταζε ,αφού η Ελλάς είχε υποστεί την Μικρασιατική Καταστροφή.

Ένας Αγώνας Υπέρ βωμών και Εστιών έληξε... Όμως μας άφησαν παρακαταθήκη και κληρονομιά Ηρωισμούς σαν και αυτή που θα περιγράψουμε.

Μετά την αποτυχία του Λιβά πασά, το καλοκαίρι του 1921 να υποτάξει τους Αντάρτες στο όρος Τοπ Τσαμ, και έχοντας υποστεί βαριές απώλειες ο τούρκικος στρατός από τους αδάμαστους Έλληνες, ο Κεμάλ στέλνει τον στρατηγό Τζεμάλ Τζεβίτ με νέες δυνάμεις κατά των Ποντίων.

Το ημερολόγιο έδειχνε 5 Νοεμβρίου του 1921 και οι Τούρκοι ήθελαν να τελειώνουν με την υπόθεση Πόντος, ώστε να στραφούν ανενόχλητοι προς τον Ελληνικό Στρατό, που υπήρχε στην Μικρά Ασία.

Παρά την συνεχή καταδίωξη, την καταπόνηση και τις αντιξοότητες οι Πόντιοι στάθηκαν κάτι παραπάνω από Ήρωες και για ακόμη μια φορά το Τοπ Τσαμ άντεξε...

Στις 23 Φεβρουαρίου 1923 οι Πόντιοι Σανταιοι αντάρτες μαχητές με νυκτερινή καταδρομική ενέργεια που σχεδιάστηκε και εκτελέσθηκε χάρη στην μέχρι θανάτου τόλμη εννέα παλικαριών που κατάφεραν και διείσδυσαν στις τουρκικές γραμμές, συλλαμβάνονται ο στρατηγός Τζεμάλ Τζεβίτ, ο υπαρχηγός του Χουσεϊν Τοπούζογλου και άλλοι 17 επιτελικοί αξιωματικοί!

Όλοι τους εκτελέσθηκαν δια λογχισμού επιτόπου με τη κατηγορία «Εκ προθέσεως γενοκτονία σε βάρος των Ελλήνων του Πόντου». Σε διπλανές σκηνές οι ριψοκίνδυνοι αντάρτες βρήκαν και ελευθέρωσαν 65 Ελληνίδες που είχαν απαχθεί για να εξυπηρετούν τα άρρωστα γούστα των μογγόλων... Τον ίδιο μήνα δηλ.το Φεβροθαριο του 1923, ο ηττηθείς του καλοκαιριού του 1921, Λιβά πασάς ζήτησε ανακωχή...

Το Δεκέμβριο του 1922 είχε αναγγελθεί η ανταλλαγή και οι αντάρτες αρχες της ανοιξης του 1923 χωρισμένοι σε δύο ομάδες από την Ούζη κατέβηκαν νύχτα στην Τραπεζούντα όπου και κρύφθηκαν, αλλά ύστερα από λίγο ανακαλύφθηκαν και μεταφέρθηκαν στις φυλακές , εκεί οι Τούρκοι και μάλιστα ο Κάλφας , έκαμαν σχέδια να τους δολοφονήσουν.

Ο Ελβετός όμως πρόεδρος της Ανταλλαγής , με παρακίνηση του Λ. Λαμπριανίδη , που ήταν μέλος της επιτροπής Ανταλλαγής , έκαμε το βαλή υπεύθυνο προσωπικώς για την τύχη των κρατουμένων. Αλλά και κατά την ημέρα κατά την οποία επρόκειτο να επιβιβαστούν στο πλοίο , η προκυμαία γέμισε από ένοπλους για να δολοφονήσουν τους αντάρτες , έγινε ανάγκη πάλι να επέμβει ο Ελβετός για να απομακρυνθούν οι Τούρκοι και έτσι κατέφυγαν στην Ελλάδα (Σ. Αθανασιάδης, Ιστορία και Λαογραφία Σαντάς).

Οι Σανταίοι αντάρτες είναι οι τελευταίοι Έλληνες που αποχώρησαν από την πατρίδα το 1924, όταν όλοι οι άλλοι πόντιοι είχαν ήδη εγκατασταθεί στην Ελλάδα σχεδόν δύο χρόνια πριν!

Η ηρωική Σάντα είχε σβήσει πια..

. Είχε καταστραφεί η ελληνική κυψέλη εργασίας και

ανάδειξης πνευματικών και γενναίων ανθρώπων. Αυτή ήταν μια σύντομη περιγραφή για το αντάρτικο του Πόντου.

Ο δεκαετής αγώνας των Ελλήνων μαχητών του Πόντου είναι γεμάτος από ηρωισμούς αλλά και από δράματα.

Μετά από την ανταλλαγή πληθυσμών εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία και τη Θράκη. Η πόλη Νέα Σάντα ιδρύθηκε από τους Σανταίους στο νομαρχιακό διαμέρισμα του Κιλκίς στην κεντρική Μακεδονία.

Απώλειες του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος στη Μικρά Ασία.

Ο απολογισμός της Μικρασιατικής Καταστροφής είναι οδυνηρός για τον Ελληνισμό οι απώλειες σε 800.000 - 1.150.000 Βέβαια πρέπει να αναγνωριστεί ότι η ήττα οφείλεται όχι στον ελληνικό στρατό, αλλά στη διχόνοια τη δολερή. Επιπλέον, οφείλεται αποκλειστικά στη συμμαχία και βοήθεια των Σοβιέτ προς την κεμαλική εξουσία στην αλλαγή της πολιτικής των Αγλο- Γάλλων. Αυτή είναι η μόνη αλήθεια.

Την 12η Απριλίου 1922, δηλαδή τις παραμονές της τουρκικής επίθεσης, η διοίκηση της στρατιάς της Μικράς Ασίας ανερχόταν ακριβώς σε 210.000 άνδρες, με 133 τάγματα

Για τις τρομακτικές απώλειες του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος δε χρειάζονται σχόλια, διότι από τους 210.000 άντρες της στρατιάς, οι νεκροί ανήλθαν σε 80.000.

ΑΠΟΔΟΚΙΜΑΣΕ Η ΓΕΡΟΥΣΙΑ ΤΩΝ Η.Π.Α. ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΠΟΙΗΣΗ (22/12/1921)

Το θέμα των κεμαλικών αγριοτήτων σε βάρος των Ελλήνων του Πόντου συζητήθηκε διεξοδικά και στη συνεδρίαση της Γερουσίας των Η.Π.Α., στις 22 Δεκεμβρίου 1921. O Γερουσιαστής Γουίλιαμ Χ. Κίνγκ, με τεκμηριωμένα ντοκουμέντα απέδειξε ότι στόχος τόσο των Νεότουρκων όσο και των Κεμαλικών ήταν η τουρκοποίηση της Μικράς Ασίας.

O αρθρογράφος της εφημερίδας ‘’Μόρνινγκ Ποστ’’ γράφει ότι, «Όλα τα εγκλήματα που διαπράχθηκαν από το Νέρωνα, τον Καλιγούλα, τον Αττίλα και τον Αβδούλ Χαμίτ, χάνονται στην ανυπαρξία μπροστά στα εκατομμύρια που δολοφονήθηκαν σκόπιμα στην Τουρκία κατά τη διάρκεια των τεσσάρων προηγούμενων ετών. Στα θύματα περιλαμβάνονται αλλοδαποί εχθροί, αιχμάλωτοι πολέμου, Αρμένιοι, Έλληνες, Άραβες, κλπ..

Η Ελληνική αλλά και η Κυπριακή Βουλή καθιέρωσαν από το 1994 την 19 Μαΐου ως ημέρα μνήμης της Γενοκτονίας 353.000 Ελλήνων του Πόντου, κυρίως κατά την περίοδο 1914-23.

Η αναγνώριση της Γενοκτονίας των Αρμενίων από την Επιτροπή Εξωτερικών Υποθέσεων του Κογκρέσου των Η.Π.Α. στις 4/3/2010, καθώς και η αναγνώριση της γενοκτονίας των Αρμενίων, Ποντίων και Ασσυροχαλδαίων από την Σουηδική Βουλή στις 12/3/2010, αποτελεί ένα σημαντικό γεγονός, όχι μόνο για τους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που υπέστησαν την Γενοκτονία, κυρίως Αρμενίους και Ποντίους, αλλά και για όλη την ανθρωπότητα.

Η 1η Μαΐου 2013 αποτελεί μία ακόμη σημαντική ημέρα στην προσπάθεια αναγνώρισης της Γενοκτονίας των Ελλήνων, των Αρμενίων και των Ασσυρίων, μία ακόμη νίκη της αλήθειας των λαών, που δολοφονήθηκαν από το Οθωμανικό κράτος και τη συνέχειά της την Κεμαλική Τουρκία και στοίχισε τη ζωή σε πάνω από 3.500.000 ανθρώπους.

Το οργανωμένο σχέδιο βίας εξαφάνισε την ιστορία του ελληνικού, αρμενικού και ασσυριακού λαού και οδήγησε εκατομμύρια ανθρώπους στο θάνατο και την προσφυγιά

Η απόφαση της βουλής της πολιτείας της Νέας Νότιας Ουαλίας Αυστραλίας να αναγνωρίσει τη γενοκτονία αποτελεί μία ιστορικής σημασίας απόφαση και

καλεί την κυβέρνηση της Κοινοπολιτείας να καταδικάσει τις γενοκτονίες των Ασσυρίων, των Αρμενίων και των Ελλήνων.

Το Κεμαλικό καθεστώς και οι Νεότουρκοι από το 1914 έως και 1923 μεθόδευσαν την εξόντωση και την εξαφάνιση των χριστιανικών μειονοτήτων της γεωγραφικής επικράτειας της σημερινής Τουρκίας . 1134 εκκλησιές λεηλατηθήκαν 960 σχολεία καταστράφηκαν. 815 κοινότητες εξαφανίστηκαν 353.000 ζωές Ελλήνων χάθηκαν από τη περιοχή του Πόντου.

Κάθε χρόνο την ημέρα αυτή, εκπληρώνουμε ένα ηθικό, ιστορικό και εθνικό καθήκον

Πρόκειται για μία από τις πιο μαύρες στιγμές της Ιστορίας όχι μόνο για τους Έλληνες αλλά και για την ανθρωπότητα ολόκληρη. Με την Γενοκτονία των Ποντίων Σανταίων αφανίστηκε από τις πατρογονικές του εστίες ένα ζωηρό κομμάτι του ελληνισμού που πάλευε για την επιβίωσή του για περίπου 3000 χρόνια.

Σε μια εποχή που πιστέψαμε πως τελείωσε η ιστορία και πλανηθήκαμε, πως τελείωσε η πίστη και προδοθήκαμε μέσα στον υλισμό των βιοτικών μας καιροσκοπισμών, πως τελείωσε η αλήθεια γιατί την υποκατέστησε η χειραγωγημένη από τις εξουσίες επιστήμη, η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου μας καλεί να χαράξουμε δρόμο ανάμεσα στα ερείπια της σύγχρονης αβελτηρίας μας και να συναντήσουμε τα αληθινά ιδανικά του Ελληνισμού ενστερνιζόμενοι της ηθικές Χριστιανικές αξίες που ενέπνευσαν πανυα τους προγόνους μας.

Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου επί χρόνια δυστυχώς αποσιωπήθηκε και απωθήθηκε σκόπιμα εκτός μνήμης εκτός μνήμης στο βωμό της αμφιβόλου αποτελεσματικότητας πολιτικής της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Είναι βεβαίως ευκταία και επιθυμητή η φιλία και η συνεργασία μεταξύ των λαών ,όχι όμως όταν αυτή επιδιώκεται μονομερώς πάση θυσία και η προσπάθεια οικοδόμησης της φτάνει μέχρι και τον στραγγαλισμό της συλλογικής εθνικής μνήμης .Εκτιμούμε ότι η φιλία και η συνεργασία αυτή δεν θα είναι ειλικρινής και αποτελεσματική ,όσο η Τουρκία εξακολουθεί επίμονα να αρνείται το παρελθόν της και εμείς να υποκρινόμαστε ότι το αγνοούμε. Δεν ξεχνούμε και δεν θα ξεχάσουμε ποτέ. Αυτό μας ζητούν 353,000 τρομαγμένες ψυχές κατά τον πλείστον αλειτούργητων και άταφων προγόνων μας, θυμάτων της εγκληματικής εθνοκάθαρσης που εμπνεύστηκαν οι Νεότουρκοι και ενστερνίσθηκαν και ολοκλήρωσαν οι Κεμαλικοί.

Ειδικότερα όμως για εμάς, αποκτά ένα ιδιαίτερα δραματικό περιεχόμενο, στον βαθμό που εμείς οι ίδιοι ως Έλληνες έχουμε υποστεί θανάσιμα πλήγματα που ταυτίζονται με την εξολόθρευση ολόκληρων πληθυσμών και την απώλεια ιστορικών εδαφών στον Πόντο, την Μικρά Ασία, την Θράκη και την Κύπρο.

Κι ενώ ο καθένας μας θα περίμενε την ανάδειξη του ζητήματος ως ύψιστη προτεραιότητα της εσωτερικής και εξωτερικής μας πολιτικής, την διαρκή και ασίγαστη προσπάθεια και πάλη για να αποκατασταθεί έστω και καθυστερημένα η μνήμη εκατοντάδων χιλιάδων νεκρών μας, έκπληκτος παρατηρεί όχι μόνον την εγκατάλειψη του όλου ζητήματος, αλλά και την συνειδητή συγκάλυψη, αποσιώπηση ή στρέβλωση και των υπαρκτών γεγονότων και δράσεων όταν πράγματι αυτές συντελούνται.

Ως Έλληνες πολίτες, ευαισθητοποιημένοι στα εθνικά και κοινωνικά ζητήματα, ζητούμε από την ελληνική κυβέρνηση, τα ελληνικά κόμματα, τις οργανώσεις και τους συμπολίτες μας να κάνουν το χρέος τους.. Ένα ερώτημα πότε θα διανεμηθεί το μεταφρασμένο και αραχνιασμένο βιβλίο - που βρίσκεται στα υπόγεια της Βουλής των Ελλήνων - του καθηγητή Κώστα Φωτιάδη ‘’Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου ‘’ σε όλα τα κράτη μέλη του ΟΗΕ, όπως έχουν δεσμευθεί........

Αξίζει να σημειωθεί ότι η γενοκτονία των Ελλήνων πραγματοποιήθηκε επίσημα κεκλεισμένων των θυρών και χωρίς τη παρουσία δικηγόρων.

Όσοι πραγματικά πιστεύουν και στοχεύουν στην συμφιλίωση και αδελφοσύνη των λαών οφείλουν να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν για να αναγνωριστεί από όλες τις κυβερνήσεις του κόσμου, και φυσικά και από τους ίδιους τους Τούρκους, η Γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, των Αρμενίων και των Ασσυρίων .

Η Τουρκία οφείλει όχι μόνον τύποις να αναγνωρίσει την ιστορική αυτή πραγματικότητα, αλλά και να εγκαταλείψει δια παντός την επεκτατική και ρατσιστική πολιτική που ακολουθεί, όχι μόνο στους γύρω της λαούς, έθνη και κράτη της περιοχής, αλλά και τους ίδιους τους λαούς που την συγκροτούν ως σύγχρονο κράτος. ΚΑΙ ΝΑ ΖΗΤΗΣΕΙ ΕΣΤΩ ΜΙΑ ΣΥΓΓΝΩΜΗ...........................................................................

Ο Ίων Δραγούμης έλεγε: Σώστε τη Μακεδονία και αυτή θα σας σώσει. Και εγώ λέω: Ελάτε μαζί μας να διασώσουμε τη μνήμη της Γενοκτονίας, την πιο ηρωικής ελπίδα της Ιστορίας μας. Παλέψτε για αυτήν.. Και αυτή θα σας λυτρώσει από την αδυναμία, την αβελτηρία, τον εφησυχασμό, την ανέξοδη ζωή του σημερινού ανθρώπου. Ο Πόντος και η Γενοκτονία του μας δείχνουν τον δρόμο.

ΤΙΜΗ ΣΤΟΥΣ ΗΡΩΙΚΟΥΣ ΝΕΚΡΟΥΣ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ!!! ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΩΝ ΤΗΣ ΗΡΩΙΚΗΣ ΣΑΝΤΑΣ!!!

ΑΘΑΝΑΤΟΙ!!!

Φραγκούλης Σ. Φράγκος


Υ.Γ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝ ΠΑΡΟΥΣΙΑΖΟΥΝ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΤΟΥ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΥ ΤΩΝ ΣΑΝΤΑΙΩΝ ΑΝΤΑΡΤΩΝ


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

«Ποια Τουρκία; Ποιοι τούρκοι;» Φραγκούλης ς. Φράγκος, Εκδόσεις Λιβάνη

«Η εξέγερση των Σανταίων» http://santeos.blogspot.gr/2014/08/blog- post_25.html

«Οι Μικρασιάτες της Γ αστούνης» Κώστα Λούρμπα

«Πατρίδα μας είναι ο Πόντος» http://pontos-patridamou.blogspot.gr

«Σάντα» http://www.pontos-news.gr/permalink/3316.html

«Σεπτέμβριος του Σάντα Το Σούλι του Πόντου» http://el- 1921- pontos.blogspot.gr

«Σελίδες από το ημερολόγιο των ανταρτών της Σάντας» http://pontosandaristera.wordpress.com/

«Το αντάρτικο της Σαντάς» http://www.santatsormik.gr/

«Τσιριπάντ οι πολεμικότατοι και αγνοί αντάρτες της Σαντάς» - http://www.santatsormik.gr

«Η Ηρωϊκή Σάντα, Η Μάχη Της Μαγάρας (Σπηλιά)» http://pontiakilelapa.wordpress.com



Ένα εξαιρετικό ντοκουμέντο από το αντάρτικο του Ανατολικού Πόντου παραχωρήθηκε από τον Κώστα Κουρτίδη (εγγονό του καπετάν Ευκλείδη) και δημοσιεύεται στο e-Pontos.gr .

Οι σελίδες από το πρωτότυπο ημερολόγιο των ανταρτών της Σάντας, του καπετάν Ευκλείδη είναι γραμμένες επιτόπου τις χρονιές 1917 έως και 1924. To ημερολόγιο έχει μεγάλη αξία όχι μόνο για τις ιστορικές πληροφορίες που κομίζει και για την καλή περιγραφή των επιτόπιων συνθηκών, αλλά και ως μνημείο της παιδείας και του γλωσσικού αισθητηρίου που υπήρχε εκεί στον απόμακρο ορεινό όγκο που βρισκόταν τα χωριά της Σάντας.

. Οι σελίδες που δημοσιεύονται στη συνέχεια αφορούν τα γεγονότα της καταστροφής της Σάντας και του σφαγιασμού των παιδιών στο σπήλαιο της Μάγαρας τον Σεπτέμβριο του 1921

Ντοκουμέντο: Σελίδες από το ημερολόγιο των ανταρτών της Σάντας!

Σεπτέμβριος 1921

6. Μας ειδοποίησαν από το χωριό ότι Τούρκοι Τσετέδες από το παρχάρι Κασκάρ πήραν τρία παιδάκια που φύλαγαν τις αγελάδες, μαζί μ’ αυτές και εξηφανίσθησαν, τον Κων. Ευκλ. Κουρτίδην, τον Κων/τίνον Γ ιαλιτσήν και τον Ιωάννην Λαζαρίδην το καθένα από δεκαπέντε χρονών παιδιά.

7. Παίρνοντες τρόφιμα και διάφορα άλλα πράγματα, κατέβημεν εις το σπήλαιον Ομάλ άνωθεν του Φτελέν και εκεί εκάναμε το λημέρι μας.

Ο Μέραρχος έστειλε τον Μηκτάρην τον Κουφατσήν και τον Ι. Δοξόπουλον και ζητούν όπως παρουσιασθεί ο Ευκλείδης. Και επειδή τα χωριά γέμισαν από στρατιώτας και Τσετέδας και εψιθυρίζετο και απέλασις των κατοίκων πολλές γυναίκες και παιδιά έφυγαν εις τα δάση.

9. Μας ειδοποίησαν ο Μηκτάρης και ο Ι. Κουφατσής ότι ένας Αξιωματικός και ο Χαβίζ μαζί του θα έλθουν εις

Τσιφίνια να μας ανακοινώσουν τας διαταγάς του Μεράρχου. Επήγαμε και τους συναντήσαμε ενώ την ίδιαν ημέραν το χωρίον Ισχανάντων άδειασαν και τους κατοίκους έφεραν εις Πιστοφάντων. Μας αρώτησε ο Αξιωματικός τι σκεπτόμεθα και τι απεφασίσαμε διότι αν δεν παραδοθείτε θα κάψουν την Σάντα. Τους είπαμε ότι ημείς γνωρίζωμε τας διαθέσεις των και τας ενεργείας των και ως εκ τούτου ας κάνουν ότι θέλουν άλλα εμάς δεν θα ειδούν ποτέ και ότι θα εκδικηθούμε σε ότι κάνουν και αυτοί τον δε Κουφατσήν και Χειμωνίδην κρατήσαμε μαζί μας διά να μη πάνε και αυτοί άδικα. Την νύκτα διαφυγόντες πολλές γυναίκες και παιδιά καθώς και η οικογένεια η δική μας ήλθαν προς ημάς και διηγούνται ότι επήλθε πλέον η καταστροφή, διότι άρχισαν να ατιμάζουν, να σκοτώνουν και δεν άφησαν επί ποδός τίποτε. Όλους εμάζεψαν εις Πιστοφάντων και εκείθεν θα στέλονται εις εξορίαν. Αμέσως κατεβήκαμε εις Κοπαλάντων και εκείθεν εις Υπαπαντήν διά να τους προλάβωμεν και όλην την νύκτα ετοιμάσθημεν.

10. Τους πέρνωμε μαζί, άνδρες, γυναίκες και παιδιά μηδ’ ενός εξαιρουμένου καθώς και τα ζώα τους διά να τους φέρωμε στο λημέρι διά να γλυτώσουν την εξορίαν.

Πρωί πρωί μόλις εφθάσαμε εις Χαρατζιάντων πολλοί στρατιώται και Τσετέδες επετέθησαν εναντίον μας και άρχισαν να πυροβολούν. Αμέσως τις οικογένειες φυγαδεύσαμε μες’ στο δάσος και εμείς πιασθήκαμε εις μάχην και σιγά σιγά προχωρούντες εφθάσαμε εις Ομάλ και κάνοντες πρόχειρα προχώματα παρετάχθημεν εις μάχην. Γυναίκες και παιδιά εμαζεύθησαν λίγο άνωθεν, μέσ’ στο σπήλαιον τριακόσιοι τον αριθμόν και φυλάγοντες αυτούς οι άοπλοι κάπου εκατόν είκοσι παιδιά. Εμείναμε ημείς μόνον δεκαοκτώ άνδρες διότι πολλά άλλα παιδιά έμειναν εις το δάσος γύρω από τα χωριά διευκολύνοντες την φυγήν των γυναικοπαίδων εκ των χωρίων και μη ελθόντων ακόμη. Και επί ενέα συνεχείς ώρας επολεμούσαμε έναν άνισον αγώνα διότι εκτός του τακτικού στρατού μας επετέθησαν και οκτακόσιοι Τσετέδες περικυκλώσαντες ημάς πανταχόθεν εκτός μιάς στενής διόδου προς το δάσος Βαϊβάιτερέ την οποίαν εφύλαγαν τρείς άνδρες εις το μέρος Μερτσιάν λιθάρ, διά την τελευταίαν στιγμήν να έχομεν διέξοδον.

Κατά κύματα μας επετίθεντο αλλά υπερανθρώπως αμυνόμενοι τους απεκρούαμεν. Αλλά ούτε την παραμικράν ελπίδα είχαμε να γλυτώσωμε διότι ο όγκος που αντικρίζαμε ήτο μεγάλος και δεν ετελείωναν. Διά μίαν στιγμήν ο Ιωάννης Ξανθόπουλος έχασε το θάρος του και φεύγων της θέσεώς του έφθασε κοντά στα γυναικόπαιδα οίτινες εν τη απελπισία τους, έκλεγαν και εσταυροκοπούντο.

Και μη δυνάμενος να σταθεί και εκεί εγύρισε πάλιν πίσω, ότε βλέπει μερικούς Τούρκους να μαζεύουν τα ζώα τα οποία ήσαν όπισθεν ημών και να τα φέρουν προς τα κάτω. Ελθών μας ειδοποίησε ότι πάμε χαμένοι διότι άρχισαν να κατεβαίνουν και εκ των όπισθεν. Συστήσαμε αμέσως στα παιδιά να κρατήσουν τας θέσεις των καλά και ημείς δύο τρείς με τον Ευκλείδην τρέξαμε εκεί να δούμε τι συμβαίνει. Μόλις φθάσαμε τους βλέπωμε δύο τρείς να κατεβάζουν τα ζώα και οι άλλοι εστέκοντο εις το παρακείμενο ύψωμα.

Αμέσως τους φωνάζωμε ποίοι είναι και τι θέλουν. Αυτοί μη γνωρίσαντες ημάς απαντούν : Δεν γνωρίζετε τους συντρόφους σας; Είμεθα σύντροφοι του Κάλφα. Τους φωνάξαμε να έλθουν γρήγορα. Και μόλις πλησίασαν και μας αντελύφθησαν ητοιμάσθησαν να πυροβολούν αλλά αμέσως πυροβολούμε ημείς και οι δύο σκοτώνονται ό δε άλλος πετάξας το όπλο του παρεδώθη και δύο τραυματισθέντες έφυγαν και έτσι έμεινε το μέρος και πάλιν ελεύθερον.

Τον αιχμάλωτον στείλαμε κοντά στο λημέρι να τον ταϊσουν και κατόπιν να τον κάνομε ανακρίσεις και τον σκοτόνωμε.

Γυρίζοντες στας θέσεις μας εμάθαμε ότι εσκοτώθη ο Γερο Δημ. Τσιρίπ από τους δίπλα θάμνους όπου είμαστε ημείς και κατά την απουσίαν μας ελθόντες εκεί Τσετέδες επυροβόλησαν και τον σκότωσαν. Όλο το διάστημα της μάχης έριχναν και τα δύο κανόνια που είχαν μαζί αλλά ήσαν μακρυά και μόνον τον κρότον τους ακούγαμε επίσης έριχναν και διά των πυροβόλων αλλά του κάκου διότι το μέρος μας ήτο πολύ προφυλαγμένον από μεγάλα δέντρα και πέτρες. Μέχρι να βραδυάσει, η μάχη εξακολουθούσε και μόλις ενύκτωσε απεφασήσαμε να φύγωμε αλλά τρείς εκ των συντρόφων ήσαν κοντά στους Τούρκους και ήτο αδύνατος η οπισθοχώρησίς των. Τους ρίχνωμε δύο τρείς χειροβομβίδες όπως εκείθεν τις πετάξουν προς το μέρος των Τούρκων και αμέσως να φύγουν πίσω, προφυλάτοντες αυτούς και ημείς, όπως και το πετύχαμε.


Και παίρνοντες τα γυναικόπαιδα, ανέβημεν εις Μερτσιάν Λιθάρ όπου είχαμε τους συντρόφους μας και εμείναμε εκεί μέχρι 3 μ. μεσάνυκτα.

Ήτο η τρομεροτέρα νύξ που είδα εις την ζωήν μου. Διότι μικρά παιδιά νυστικά και μη μπορούντες οι μητέρες των να τα θηλάζουν και να τα περιποιηθούν, έκλαιγαν και εφώναζαν και υπήρχε κίνδυνος να προδώσουν το μέρος.

Ο Στρατός επί τόπου κατεσκήνωσε και έμεινε διά να εξακολουθήσει την επομένην την μάχην. Συνήλθομεν εις σύσκεψην και απεφασήσαμε όπως τα γυναικόπαιδα και μερικοί άοπλοι από διάφορα μονοπάτια φθάσουν εις Βαϊβάιτερεν και εκεί εντος πυκνού δάσους που δεν πάτησε ανθρώπινο ποδάρι κρυφθούν και ημείς από τον δρόμον αφήνοντες σημεία διά να διακρίνονται τα ίχνη μας, ανεβούμε εις Ουζούν σίρτ και εκείθεν κρυφθούμε εις το δάσος Πογιά χανέ.

Το σχέδιον ήτο πολύ καλόν αλλά πολλές γυναίκες αντέσθησαν να αποχωρισθούν από ημάς φοβούμενες την αιχμαλωσίαν. Αμέσως εδώσαμε οδηγίας εις την οικογένειάν μας και τον γέρο πατέρα μας που ήτο μαζί και αποχαιρετήσαντες προσωρινώς τους στείλαμε, αυτούς ακολούθησαν και άλλοι και οι περισσότεροι έφθασαν σύμφωνα με τις οδηγίες μας εις το μέρος που τους υπεδείξαμε.

Πολλά παιδιά τότες επειδή αι γυναίκες των δεν μπορούσαν να σταματήσουν τας φωνάς των παιδιών τους και μη θέλοντες να χωρισθούν εξ ημών, τα σκότωσαν και τα άφησαν επί τόπου. Καθώς και μία μητέρα έπνιξε το παιδί της και το πέταξε στους θάμνους μη δυνάμενη να το κουβαλήσει μαζί της. Κατά τα μεσάνυκτα ελιποτάκτησαν και οι τρείς Αρμενείς που ήσαν μαζί μας διά να γλυτώσουν την ζωήν τους, συμβουλεύοντες και ημάς να παρατήσωμε τα γυναικόπαιδα και να φύγωμε διότι έλεγαν θα γίνονται αιτία και θα χαθείτε και σεις. Πολλοί εκ των αόπλων άφησαν τας οικογενείας των και νύκτα έγιναν άφαντοι διά να σώσουν τα τομάρια τους.

Η ώρα 3 μ. μεσάνυκτα παίρνοντες μαζί μας τους αόπλους και όσες γυναίκες έμειναν, ανέβημες εις Ουζούν σίρτ όπου είχε και κει στρατόν κατασκηνωμένον και πλησίον αυτών περάσαντες εφθάσαμε εις το δάσος Πογιά χανέ κατά το σχέδιόν μας.

11. Εμείναμε μεσ’ το δάσος και παρακολουθούσαμε όλην την ημέραν τας κινήσεις του στρατού. Προς τα ξημερώματα άρχισε πάλιν ο στρατός να επιτίθεται και ακούγαμε τους πυροβολισμούς. Όταν είδαν όμως ότι δεν είμεθα εκεί επροχώρησαν μέχρι το λημέρι και το βρήκαν άδειο και ανέβηκαν εις Μερτσιάν Λιθάρ όπου βρήκαν τα έξι μικρά σκοτωμένα και αμέσως ειδοποίησαν τον Μέραρχον και ήλθε επί τόπου. Και όταν είδε τα μικρά σφαγμένα, διέταξε αμέσως τον στρατόν να φύγουν πίσω και να μαζευθούν όλοι εις Σάντα και εκείθεν να πάνε πίσω, λέγων ότι άνθρωποι που σφάξαν τα παιδιά τους είναι αδύνατον να πιασθούν και ως εκ τούτου είναι περιτόν να μείνωμε. Αμέσως γύρισαν προς την Σάντα και αφήνοντες εκεί εκατόν πενήντα ιππείς ως φρουρά διά να λεηλατηθούν και καούν όλα τα σπίτια και κατόπιν να φύγουν και αυτοί. Στην χθεσινή μάχη σκοτώθηκαν δώδεκα Τούρκοι και πολλοί πληγώθηκαν και ένας που ηχμαλωτήσθη και ο οποίος τυχαίως φυγών εγλύτωσε από τα χέρια δύο παιδιών που τον συνόδευαν και ήσαν αρχάριοι.

12. Κατέβημεν εις το λημέρι Πογιά χανάς οπόθεν ο Γ. Καλαϊτσίδης παραλαβών μερικές γυναίκες και παιδιά έφυγε διά Καυλικά.

13. Δύο ώρας προς τα ξημερώματα φύγαμε διά να συναντήσωμε τας οικογένειας.

Από ομάλ πήραμε ένα βαρέλι τυρί και ένα βαρέλι βούτυρον διότι μόνον αυτά δεν βρήκαν οι Τούρκοι και πήγαμε κατά το Βαϊβάιτερε, εις το μέρος που τους υπεδείξαμε και τους βρήκαμε εκεί νηστικοί επί τρείς ολόκληρες ημέρες.

14. Μερικοί πήγαμε κατά τα χωριά διά να δούμε τι γίνεται εκεί και από Κωφολίβαδον Κοσλαράντων βλέπωμε να καίγονται τα σπίτια και ο καπνός εσκέπασε όλα τα γύρω βουνά και Τούρκοι να περιφέρονται μέσα στα χωριά λεηλατούντες. Γυρίσαμε πίσω και εις το Βαθύν ορμίν άνωθεν της οικίας Τσιαχούρ, βρίσκωμε δύο παιδιά αποκεφαλισμένους, τον Χαρ. Αϊβαζίδην και Χρήστον Τσιλικίδην.

16. Μαζί με τας οικογενείας φθάσαμε πάλιν εις το λημέρι Ομάλ, οπόθεν ο Ευκλείδης και τρείς άλλοι έφυγαν διά Γαλίαναν να ειδούν τι γίνεται και εκεί.

17. Εις Φτελέν όπου πήγαμε διά να μαζέψωμε αχλάδια από τα δέντρα, συναντήσαμε και τους Ζουρνατσανταίους οίτινες από την ημέραν της καταστροφής ήσαν εις Κιλκενλούχ με λίγες οικογένειες. Ήλθε ο Ευκλείδης εκ Γαλιαίνης όπου και εκεί είναι στρατός και γίνονται πολλά όργια.


18. Ήλθε ο Κων/τίνος Τσιλιγγερίδης εξ Ισχάν και λέγει ότι τα τρία παιδιά που πήραν οι Τούρκοι από Κασκάρ με τις αγελάδες μαζί τα ήυρε ο εκ Χάρουξας Αζίζ εις τα χέρια ενός Τούρκου εξ Αϊβέν και όστις τα πήρε από τους Τσετέδες εις Γιαγμούρ Τερέν διά ναμη τα σκοτώσουν και μας ειδοποιεί ο Αζίζ ότι μη έχετε την ανάγκην τους και όταν θέλετε σας τους φέρω.19. Αφήσαμε λίγους με τα γυναικόπαιδα και ημείς φύγαμε προς τα χωριά. Κάτω εις τους μύλους Παϊράμ συνελάβαμε τέσσαρας άνδρας και τρείς γυναίκας φορτωμένους διάφορα πράγματα εκ Σάντας και τους πήγαμε εις το βα8ύν ορμίν και τους σκοτώσαμε με μαχαίρας διά να μη βγει κρότος και ακούσουν οι στρατιώται και οι Τούρκοι διότι την επομένην είχαμε σχέδιον να πιάνομεν πολλούς να σκοτώσωμε ούτως ώστε να τρομοκρατηθούν οι Τούρκοι να μη έρχονται εις Σάντα προς λεηλασίαν διότι άρχισαν από τους παχτσέδες να βγάζουν τα λάχανα και τις πατάτες εις τα οποία είχαμε ελπίδας να περάσωμε όλον τον χειμώνα.Μετά την εκτέλεσην των φθάσαμε εις ένα σπήλαιον κοντά εις Ζουρνατσάντων.20. Πρωί ετοιμασθήκαμε και πιάσαμε τον δρόμον, παρά το χωρίον Ζουρνατσιάντων ευρισκόμενον γεφύρι και εστήσαμε ενέδραν. Εν τω μεταξύ βλέπομε πολλούς άνδρας και γυναίκας φορτομένοι να έρχονται από τα χωριά, πριν φθάσουν όμως κοντά μας κατέβηκαν και άλλοι από Κοφολείβαδον ερχόμενοι εκ των γύρω χωριών προς λεηλασίαν, διότι αυτό εγίνετο καθημερινώς και οίτινες μας αντελήφθησαν και άρχισαν να φεύγουν φωνάζοντες. Αμέσως δεν χάνομεν καιρόν , ανοίγωμεν πυρά εναντίον τους και σκοτώνονται πολλοί καθώς και εκ Σάντας ερχόμενοι. Το μέρος ήτο κατάλληλον και σχεδόν κανείς δεν γλύτωσε. Εσκοτώθηκαν τριάκοντα δύο άτομα με τους οποίους κατά κακήν σύμπτωσην ευρίσκετο και η θυγάτηρ του Αλή, υπανδρεμένη εις Χάρουξαν μαζί με το παιδάκι της και το οποίον εμάθαμεν αργότερα. Μόλις λοιπόν ηκούσθησαν οι πυροβολισμοί, αμέσως εξ Ισχανάντων όπου έδρευε το ιππικόν κατέβησαν εις Χαντσάρια, παρετάχθησαν και άρχισαν και αυτοί πύρ εναντίον μας. Η απόστασις ήτο φυσικά μεγάλη και ημείς μέσα στο δάσος πίσω από μεγάλα έλατα δεν είχαμε ανάγκην και έτσι απετελειώσαμε το έργον μας ανενόχλητοι και φύγαμε εις Καμένον εις τας σκηνάς του Κων/τίνου Τσιλιγγερίδη και των συντρόφων του.21. Πήγαμε εις το λιμέρι όπου ήλθε και ο Χρήστος Αγγελίδης εκ Λιβεράς και λέγει ότι μεγάλην εντύπωσιν έκανε στους Τούρκους η σφαγή των μικρών παιδιών και τρομάζουν την οργήν μας.

Βράδυ κατέβημεν στο σπίτι του Αλή διά να μάθωμεν νέα.22. Εκαθήσαμε μέσα στο δάσος άνω8εν της οικίας του και ανάψαμεν πυράν διά να ζεσταθούμε. Ήλθε και ο Χαμίτ Καλαϊτσιόγλου φέρων και τον Παντελήν Κοπαλίδην τον οποίον εφύλαγε. Εστείλαμε άνθρωπον εις Χάρουξαν διά να φέρει τα παιδιά. Το πρωί ανοικτά μέσα από το χωρίον Ισχάν ξεκινήσαμε, ότε μας είδαν οι Τούρκοι ετρόμαξαν και ο καθένας επροθυμοποιείτο να μας φέρει ψωμί και άλλα τρόφημα και εφθάσαμε εις Κοπαλάντων.Και μεσάνυχτα ήλθε ο Απάς και έφερε τα παιδιά εκτός από τον Κων/τίνον Γιαζιταήν του οποίου το πόδι είχε πληγάς και δεν μπορούσε να περπατεί και το κράτησαν εις Ισχάν. Εφθάσαμε με τα παιδιά και πήγαμε εις το σπήλαιον Τσιακούλας όλοι μας.