Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου, Δρ.Θ. - Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο Μωροχαρζάνιος (21 Ιανουαρίου 837– 4 Μαρτίου 843)

ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ – ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ


Πρόεδρος: ΑΛΚΜΗΝΗ ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑ
Αντιπρόεδρος: ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΡΡΕΣ Γεν. Γραμματέας: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΔΕΛΗΚΑΡΗ
Ταμίας: ΠΟΛΥΜΝΙΑ ΚΑΤΣΩΝΗ
Μέλη: ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΚΟΥΤΖΙΟΥΚΩΣΤΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΛΕΟΝΤΙΑΔΗΣ ΗΛΙΑΣ ΣΒΕΡΚΟΣ
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΠΑΠΑΣΤΑΜΑΤΙΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΧΑΤΖΗΚΥΡΙΑΚΙΔΗΣ


ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΟΡΓΑΝΟ
ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ

Διεύθυνση: Ομότιμη Καθηγήτρια ΑΛΚΜΗΝΗ ΣΤΑΥΡΙΔΟΥ-ΖΑΦΡΑΚΑ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης – 541 24
e-mail: histsociety1977@yahoo.gr


Επιμέλεια έκδοσης: ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΦΡΑΓΚΟΥΛΗΣ
ΑΝΔΡΕΑΣ ΓΚΟΥΤΖΙΟΥΚΩΣΤΑΣ


©ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΒΑΝΙΑΣ
Πλ. Αγίου Γεωργίου 10, 54635 Θεσσαλονίκη
Τηλ. 2310 218.963, 2130 219.493 Fax 2310 218.963
e-mail: vaniasthess@gmail.com ISSN: 1012 -0513
Θεσσαλονίκη 2019

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ



ΒΥΖΑΝΤΙΑΚΑ


Τόμος 35oς


Αφιέρωμα στη μνήμη του Καθηγητή Σπύρου Βρυώνη


2018 – 2019


Ο ΠΑΡΩΝ ΤΟΜΟΣ
ΤΥΠΩΘΗΚΕ ΜΕ TΗΝ ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΧΟΡΗΓΙΑ ΤΗΣ ΑΣΤΙΚΗΣ ΜΗ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΕΡΓΟΥ «ΑΙΓΕΑΣ» ΤΟΥ ΚΟΙΝΩΦΕΛΟΥΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ
ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΚΑΙ ΜΑΡΙΝΑΣ ΜΑΡΤΙΝΟΥ



ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης
Σπύρος Βρυώνης/Speros Vryonis, Jr. (1928-2019) 11

Α. Μελέτες


Marco Miotto
Άραβες στην υπηρεσία του Βυζαντίου. Ο Τζάμπαλα ιμπν
αλ-Άϊχαμ των Μπάνι Γασσάν 33


Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου
Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο
Μωροχαρζάνιος (21 Ιανουαρίου 837– 4 Μαρτίου 843) 57


Παναγιώτης Α. Γιαννόπουλος
Μια σκηνοθετημένη κλοπή στην Πάτρα του τέλους του
Θ΄ αιώνα 67


Σταύρος Γ. Γεωργίου
Δύο σχεδογράφοι αρχιεπίσκοποι Κύπρου τον 11ο και τον
12ο αιώνα 75


Γεώργιος Χρ. Χαριζάνης
Η Χρυσούπολις και ο Κρούσοβος στις εκβολές του ποταμού Στρυμόνα μέσα από τα αγιορειτικά έγγραφα 87


Ina Mullai
Mills in the Byzantine Empire. Their Financial and Ownership Status Based Mainly on the Monastic Documents of Mount
Athos (9th-15th c.) 105


Ἀλέξανδρος Λιαρμακόπουλος
Ἐκκλησιαστικοὶ θεσμοὶ καὶ νομικὴ φιλολογία στό
«Δεσποτάτο» τῆς Ἠπείρου 131


Μυρσίνη Σ. Αναγνώστου
Φραρ Ιακώβου, Επιστολή προς τον αυτοκράτορα
Ανδρόνικο Β΄ τον Παλαιολόγο 171


Dušan Simić
Αναφορές του Νικηφόρου Γρηγορά σε εσωτερικές ταραχές ξένων κρατών 185
Φωτεινή Β. Πέρρα
Ο γενουατικός οίκος των Ζακκαρία (Zaccaria) (13ος-15ος αι. μ.Χ.): προσωπογραφικές σημειώσεις 207
Γεώργιος Ι. Γεωργακάκης
Περί «κοινής γης»: Παρατηρήσεις στη μεταρρυθμιστική πρόταση του Γεωργίου Γεμιστού – Πλήθωνος 221
Alexios G. C. Savvides
A Bibliographical Survey of Latin-Dominated Crete after A.D. 1210/1211 (with notes on its Byzantine prosopography) 243
Πασχάλης Ανδρούδης
Οι βυζαντινοί πύργοι της Χαλκιδικής: ιστορικές και
αρχαιολογικές μαρτυρίες 281
Β. Βιβλιοκρισίες – Βιβλιοπαρουσιάσεις
Κώστας Ν. Κωνσταντινίδης, Ηπειρωτικά Μελετήματα. Ζητήματα από την πνευματική ζωή στη Μεσαιωνική Ήπειρο, Ιωάννινα 2018, σσ. xxii + 256.
Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα 327


Κωνσταντίνος Γ. Σταλίδης, Η Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης και Αλμωπίας 1ος αι. μ.Χ. – 14ος αι. μ.Χ., Έδεσσα: Ιερά Μητρόπολις Εδέσσης, Πέλλης και Αλμωπίας, 2018, σσ. 1074.
Αλκμήνη Σταυρίδου-Ζαφράκα 333


Graeco-Arabica XII (2017)
Σπύρος Π. Παναγόπουλος 339


Georgios Theotokis, Byzantine Military Tactics in Syria and Mesopotamia in the Tenth Century. A Comparative Study. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2018, 358 pp.
Konstantinos Takirtakoglou 343


E. C. Bourbouhakis (έκδ.), Not Composed in a Chance Manner. The Epitaphios for Manuel I Komnenos by Eustathios of Thessalonike [Acta Universitatis Upsaliensis, Studia Byzantina Upsaliensia 18], Uppsala 2017, σσ. xxvi + 217* + 211 + 16 εικ.
Σταύρος Γ. Γεωργίου 347


Alexander Beihammer – Bettina Krönung – Claudia Ludwig (εκδ.), Prosopon Rhomaikon: Ergänzende Studien zur Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit [Millennium-Studien Bd. 68], Berlin – Boston 2017, σσ. viii+289.
Δημήτριος Λ. Σιδηρόπουλος 351

Γ. Νεκρολογίες


Αλέξιος Γ. Κ. Σαββίδης
Ελισάβετ Α. Ζαχαριάδου (1931-2018) 365
Eleni Lianta
David Michael Metcalf (1933-2018) 373


Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου

Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο Μωροχαρζάνιος (21 Ιανουαρίου 837– 4 Μαρτίου 843)


Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Β´ ο Τραυλός (820-829), μετά τον θά- νατο του πατριάρχου Θεοδότου1, θέλησε να καλύψει τον πατριαρχικό θρόνο με την εκλογή ενός εικονομάχου. Τις περισσότερες πιθανότητες συγκέντρωνε, ως ο πλέον έμπιστος εικονομάχος υποψήφιος και μάλλον ο πιο ικανός, ο Ιωάννης Γραμματικός2, ηγούμενος τότε της μονής των

1 Ο Θεόδοτος Μελισσηνός, ο επονομαζόμενος Κασσιτεράς ή Κασσιτηράς, ήταν γό- νος αριστοκρατικής οικογένειας εικονομάχων και άμεσος συνεργάτης του Λέοντος Ε´ Αρμενίου στην προώθηση της Β´ Εικονομαχίας. Εξελέγη πατριάρχης ενώ ήταν λαϊκός, πατρίκιος και σπαθαροκανδιδάτος, και χειροτονήθηκε το Πάσχα, 1η Απριλίου 815. Βλ. Γεωργία Λαγοθανάση, Εικονομάχοι και εικονολάτρες πατριάρχες 726-843, διπλωμα- τική μεταπτυχιακή εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2010 (στο εξής: Γ. Λαγοθανάση, Εικονομάχοι και εικονολάτρες πατριάρχες), σ. 109-114. — Th. Pratsch, Theodotos Ι. (815-821), στο R.-J. Lilie (εκδ.), Die Patriarchen der ikonoklasti- schen Zeit. Germanos I.-Methodios I. (715-847) [Berliner byzantinistische Studien 5], Frankfurt am Main 1999 (στο εξής: Die Patriarchen der ikonoklastischen Zeit), σ. 148- 155 (στο εξής Th. Pratsch, Theodotos). Θα πρέπει να απεβίωσε μετά τη στέψη τού Μι- χαήλ, πριν το τέλος του 820 ή αρχές του 821. Βλ. Th. Pratsch, Theodotos 154-155.
2 Για τον Ιωάννη Γραμματικό, βλ. Χ. Μπακογιάννης, Ἰωάννης Ζ΄ ὁ Γραμματικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (837-843), Papyri 2 (2013) 127-133. — A.-M. Talbot –
A. Cutler, John VII Grammatikos, στο A. P. Kazhdan κ.ά. (εκδ.), The Oxford Dictionary of Byzantium, τ. I-III, New York – Oxford 1991 (στο εξής: ODB), τ. ΙI, σ. 1052. — R.-J. Lilie κ.ά, Prosopographie der mittelbyzantinischen Zeit. Erste Abteilung (641-867), Pro- legomena και τ. I-VI, Berlin – New York, NY 1998-2002 (στο εξής: PmbZ), τ. ΙI, αρ. 3199. — R.-J. Lilie, Ιοannes VII. (837-843), στο Die Patriarchen der ikonoklastischen Zeit, σ. 169-182. — Tatiana A. Sénina, Notices sur l’atmosphère intellectuelle à l’époque du second iconoclasme, Scrinium 4.1 (2008) 318-340. — J. D. Smith, John Grammatikos: An Oblique History of a Damned Patriarch, διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία, Cali- fornia State University, Sacramento, CA 2010. — P. Magdalino, Le patriarche Jean le Grammairien et la théorie de l’aniconisme, στο M. Campagnolo κ.ά. (εκδ.), L’aniconisme dans l’art religieux byzantin. Actes du colloque de Genève (1-3 octobre 2009), Geneva 2015, σ. 85-94.


58 Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου

Αγίων Σέργιου και Βάκχου3. Ο Ιωάννης, σε σχέση με το 815, όταν εξαιτίας της αφάνειας και της νεότητός του έχασε τον θρόνο και προ- κρίθηκε τότε από τον Λέοντα Ε´ Αρμένιο (813-820) ο Θεόδοτος Κασσι- τεράς, είχε γίνει πλέον γνωστός και δημοφιλής κατά την εξαετία που μεσολάβησε. H συμβολή του στην προώθηση της εικονομαχικής πολιτι- κής ήταν πανθομολογούμενη, αλλά ταυτόχρονα για τους ίδιους λόγους είχε καταστεί ιδιαιτέρως απεχθής στους αντιεικονομάχους, τους οποί- ους ο Μιχαήλ ήθελε να ανταγωνιστεί όσο το δυνατόν λιγώτερο εν όψει πάντοτε του κινδύνου του Θωμά του Σλάβου4.
Το παραπάνω σκεπτικό οδήγησε τον αυτοκράτορα να επιλέξει ως πατριάρχη τον επίσκοπο Συλλαίου Αντώνιο Κασσυματά, έναν άνδρα πολυμαθή, ο οποίος υπήρξε ο πλέον στενός συνεργάτης του

3 Theophanis continuati, έκδ. Ι. Bekker, στο Theophanes continuatus, Ioannes Ca- meniata, Symeon Magister, Georgius Monachus [Corpus Scriptorum Historiae Byzanti- nae] Bonnae 1838 (στο εξής: Theophanes continuatus), σ. 3-484 (στο εξής: Συνεχιστής Θεοφάνους), εδώ 220.1-2.
4 Η επανάσταση του Θωμά εξαπλώθηκε στο μεγαλύτερο μέρος της Μ. Ασίας. Στον Μιχαήλ παρέμειναν πιστά μόνο τα θέματα του Οψικίου και των Αρμενιακών. Βλ. Συ- νεχιστής Θεοφάνους 80.32-35. — Iosephi Genesii regum libri quattuor, έκδ. Anni Lesmüeller-Werner – Ι. Thurn [Corpus Fontium Historiae Byzantinae XIV], Berolini – Novi Eboraci 1978 (στο εξής: Ιωσήφ Γενέσιος), σ. 23.3-24.1. Ο Θωμάς, αφού στέφθηκε αυτοκράτορας από τον πατριάρχη Αντιοχείας Ιώβ και συγκέντρωσε σχεδόν ογδόντα χιλιάδες μισθοφόρους στρατιώτες από κάθε διαθέσιμη πηγή της Ανατολής, Άραβες, Αρμένιους, Ίβηρες, Καυκάσιους, μεταξύ των άλλων και από τα ναυτικά θέματα του Αιγαίου και των Κιβυρραιωτών, έφτασε στην Κωνσταντινούπολη και την πολιόρκησε από στεριά και θάλασσα. Βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους 82.14-84.36. — Ιωσήφ Γενέσιος 24.15-17. Ο Μιχαήλ Β΄ έπεισε τους Βούλγαρους, με τους οποίους είχε συμμαχήσει, να επιτεθούν στον Θωμά, ενώ παράλληλα το ναυτικό του Θωμά προσχώρησε στον Μιχα- ήλ Β΄. Μετά από όλα αυτά, τελικά ο αυτοκράτορας εξαπέλυσε επίθεση εναντίον του και τον κατανίκησε. Βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους 96.1-100.47. Πρβλ. Ι. Ε. Καραγιαννό- πουλος, Ιστορία του Βυζαντινού κράτους, τ. Β΄: Ιστορία μέσης Βυζαντινής περιόδου (565-1081), Θεσσαλονίκη 19935 (στο εξής: Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστορία), σ. 227-
234. — W. Treadgold, The Byzantine Revival (780-842), Stanford, CΑ 1988 (στο εξής:
W. Treadgold, Byzantine Revival), σ. 228-230, 232-244. Ο Μιχαήλ μπορεί να πέτυχε να διαλύσει τον στρατό του Θωμά δεν κατάφερε όμως να αναχαιτίσει τους Άραβες, οι οποίοι κατέλαβαν την Κρήτη το 824 επωφελούμενοι από την εμφύλια σύγκρουση των Βυζαντινών. Βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους 108.1-118.9. — Ι. Ε. Καραγιαννόπουλος, Ιστο- ρία 238-241. — V. Christides, The Conquest of Crete by the Arabs (ca. 824). A Turning Point in the Struggle between Byzantium and Islam, Athens 1984. — W. Treadgold, Byz- antine Revival 248. — Leslie Brubaker – J. Haldon, Byzantium in the Iconoclast Era, c. 680-850: A History, Cambridge 2011, σ. 388-389. Επίσης, στη Σικελία το έτος 826 ο Μιχαήλ Β΄ αντιμετώπισε με επιτυχία μια ανταρσία με αρχηγό τον διοικητή του βυζα- ντινού στόλου, τουρμάρχη Ευφήμιο. Βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους 120.1-122.37. Το έτος 829 ο Μιχαήλ ασθένησε από τα νεφρά του και πέθανε. Βλ. Συνεχιστής Θεοφάνους 122.5-21.

Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο Μωροχαρζάνιος 59

Ιωάννη Γραμματικού στην εικονομαχική επιτροπή του 8145. Ο Αντώ- νιος χειροτονήθηκε την άνοιξη του 821, ίσως το Πάσχα6. Ο Ιωάννης παρόλο που δεν προκρίθηκε τότε για πατριάρχης, έγινε σύγκελλος του νέου πατριάρχου και ανέλαβε την εκπαίδευση του γιου και διαδόχου του Μιχαήλ, Θεοφίλου7. Τελικά, μετά τον θάνατο του Αντωνίου ο Ιω- άννης εξελέγη πατριάρχης (21 Ιανουαρίου 837 – 4 Μαρτίου 843), για να αντικατασταθεί στη συνέχεια από τον Μεθόδιο (Μάρτιος 843 – 14 Ιουνίου 847)8, προς εφαρμογή της νέας πολιτικής και της αναστυλώσε- ως των εικόνων από τη Θεοδώρα, σύζυγο του Θεοφίλου και αυτοκρά- τειρα πλέον από το 842, στην οποία ήταν αντίθετος.
Πέρα από τα παραπάνω ιστορικά στοιχεία, αμηχανία και πολλές συζητήσεις έχει προκαλέσει η αναφορά του Ιωάννου ως Μωροχαρζανίου9.

5 Symeonis magistri ac logothetae annales, έκδ. Ι. Bekker, στο Theophanes continua- tus, σ. 603-760 (στο εξής: Ψευδο-Συμεών), εδώ 606.16-22. Γεννήθηκε πιθανόν το 770 στην Κωνσταντινούπολη και βαπτίστηκε με το όνομα Κωνσταντίνος. Λέγεται πως ο πατέρας του καταγόταν από οικογένεια τσαγκάρηδων ή βυρσοδεψών από όπου έλαβε την προσωνυμία Κασσυματάς ή Κασσυμάτης. Για λόγους κοινωνικούς κατέφυγε σε μοναστήρι, όπου έγινε μοναχός και έλαβε το όνομα Αντώνιος περί το 800. Στην συνέ- χεια, έγινε ηγούμενος στη μονή των Μητροπολιτών της Κωνσταντινουπόλεως και το 814 μητροπολίτης Συλλαίου. Βλ. Γ. Λαγοθανάση, Εικονομάχοι και εικονολάτρες πα- τριάρχες 115-120. — PmbZ, τ. Ι, αρ. 550. — Th. Pratsch, Antonios I., στο Die Patriar- chen der ikonoklastischen Zeit, σ. 156-168 (στο εξής: Th. Pratsch, Antonios I.).
6 Ψευδο-Συμεών 620-621. Πρβλ. Th. Pratsch, Antonios I. 163. Λίγο αργότερα, την Κυριακή της Πεντηκοστής (12 Μαΐου 821), ο Αντώνιος έστεψε τον Θεόφιλο του Μιχα- ήλ, υιό του από την Θέκλα, και στη συνέχεια τέλεσε τον γάμο του τελευταίου με τη Θεοδώρα της Παφλαγονίας στην εκκλησία του Αγίου Στεφάνου εντός του Ιερού Πα- λατίου. Βλ. Ψευδο-Συμεών 625.5-8.
7 Συνεχιστής Θεοφάνους 138.3-7. Ο Θεόφιλος διαδέχθηκε τον πατέρα του Μιχαήλ μετά τον θάνατό του (829-842). Βλ. PmbZ, τ. IV, αρ. 8167. — P. Hol- lingsworth,Theophilos, στο ODB, τ. III, σ. 2066. — J. H. Rosser, Theophilus “the Unlucky” (829 to 842): A study of the tragic and brilliant reign of Byzantium's last icon- oclastic emperor, διδακτορική διατριβή, Rutgers University, New Brunswick, NJ 1972.
— Του ιδίου, Theophilus (829-842): Popular Sovereign, Hated Persecutor, Βυζαντιακά 3 (1983) 37-56. — A. Markopoulos, The rehabilitation of the Emperor Theophilos, στο Leslie Brubaker (εκδ.), Byzantium in the Ninth Century: Dead or Alive? Papers from the Thirtieth Spring Symposium of Byzantine Studies, Birmingham, March 1996 [Society for the Promotion of Byzantine Studies. Publications 5], Aldershot 1998, σ. 37-49. — J. S. Codoñer, The Emperor Theophilos and the East, 829-842. Court and Frontier in Byzan- tium during the last Phase of Iconoclasm [Birmingham Byzantine and Ottoman Studies 13], Farnham 2014.
8 Για τον πατριάρχη Μεθόδιο, βλ. Ι. Παναγιωτόπουλος, Ο οικουμενικός πατριάρ- χης Μεθόδιος Α´ ο Ομολογητής (843-847) και το έργο του, Αθήνα 2003. — Beate Ziel- ke, Methodios Ι. (843-847), στο Die Patriarchen der ikonoklastischen Zeit, σ. 183-260.
9 Ioannis Scylitzae synopsis historiarum, έκδ. I. Thurn [Corpus Fontium Historiae Byzantinae V], Berolini – Novi Eboraci 1973, σ. 84.93: «τῆς τῶν Μωροχαρζανίων

60 Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου

Η απάντηση νομίζω ότι είναι πολύ απλή και σχετίζεται με την καταγωγή της οικογενείας του. Κατά την Αρχαιότητα και τους Μέ- σους Χρόνους η ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Αρμενίας ήταν γνω- στή ως Ατροπατηνή, ονομασία από την οποία προήλθε, ως μετεξέλιξη στα ιρανικά, η μεταγενέστερη ονομασία της περιοχής ως Αζερμπαϊ- τζάν. Την εποχή αυτή ήταν γνωστή στους Βυζαντινούς ως Περσαρμε- νία, όπου υπήρχε ένας λαός, ιρανικής καταγωγής, οι Χαρζάνοι10, οι οποίοι ομιλούσαν την χαρζανή διάλεκτο11.
Μαρτυρείται, μάλιστα, από τον Προκόπιο η δημιουργία ισχυρού κάστρου στην περιοχή Χορζάνη, η οποία ευρισκόταν μεταξύ Κιθαρί- ζων (σημερινό Κoderidj) και Θεοδοσιουπόλεως. Επειδή δεν υπήρχαν φυσικά όρια ή εμπόδια στην περιοχή προέκυπτε συχνά σύγχυση για την οριοθέτηση και για τον λόγο αυτό ο Ιουστινιανός στη θέση Αρτα- λέσων, η οποία ήταν κεντρική τοποθεσία, έκτισε ένα οχυρό και τοπο- θέτησε φρουρά. Έτσι, λοιπόν, η Χορζάνη απέκτησε ισχυρή οχύρωση και δεν κινδύνευε από επιθέσεις12.

καταγόμενον γενεᾶς». — Συνεχιστής Θεοφάνους 220.27-28: «οὐδ᾽ ἀσήμου τινὸς ἀλλὰ καὶ λίαν εύγενοῦς καταγομένης σειρᾶς, τῆς οὕτω τῶν Μωροχαρζανίων λεγομένης».
10 Για την ιστορία της ονομασίας στους ιστορικούς και γεωγράφους, βλ. C. Tou- manoff, Studies in Christian Caucasian History, Washington, D.C. 1963, σ. 442 σημ. 22-
24. — N. Adontz, Armenia in the Period of Justinian. The Political Conditions Based on the Naxarar System. Translated with partial revisions, a bibliographical note and ap- pendices by Nina G. Garsoïan, Lisbon 1970, σ. 153.
11 Βλ. D. L. Stilo, The Tati Language Group in the Sociolinguistic Context of North- western Iran and Transcaucasia, Iranian Studies 14.3-4 (1981)137-187. — Agnes Korn, Western Iranian Pronominal Clitics, Orientalia Suecana 58 (2009) 159-171. — G. Wind- fuhr (εκδ.), The Iranian Languages, London – New York, NY 2009, σ. 13, 23, 26.
12 Προκόπιος, Περί κτισμάτων, έκδ. G. Wirth – J. Haury, Procopii Caesariensis opera omnia, τ. ΙV: De aedeficiis, Leipzig 1964, 3.3.9-11: « Ἐκ δὲ Κιθαρίζων ἔς τε Θεοδο- σιούπολιν καὶ Ἀρμενίαν τὴν ἑτέραν ἰόντι Χορζάνη μὲν ἡ χώρα καλεῖται, διήκει δὲ ἐς ὁδὸν τριῶν ἡμερῶν μάλιστα οὔτε λίμνης τινὸς ὕδατι οὔτε ποταμοῦ ῥείθρῳ οὔτε ὄρεσι τὴν δίοδον ἐν στενῷ εἴργουσι διοριζομένη τῆς τῶν Περσῶν γῆς, ἀλλὰ τῶν ὁρίων αὐταῖς ἀναμὶξ κειμένων. ὥστε οἱ ταύτῃ ᾠκημένοι, Ῥωμαίων ἢ Περσῶν ὄντες κατήκοοι, οὔτε τι ἀπ' ἀλλήλων δέος ἔχουσιν οὔτε ἀλλήλοις πη ἐς ἐπιβουλήν εἰσιν ὕποπτοι, ἀλλὰ καὶ γάμους ἀλλήλοις ἐπικηδεύουσι καὶ ἀγορὰν τῶν ἐπιτηδείων συμβάλλονται καὶ τὰ ἐς γεωργίαν ἐπικοινοῦνται». Βλ. Π. Κεραντζής, Οι οχυρώσεις των πόλεων της Βυζα- ντινής αυτοκρατορίας επί Ιουστινιανού Α΄, διπλωματική μεταπτυχιακή εργασία, Δη- μοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, Κομοτηνή 2016, σ. 55-56 σημ. 130. — J. Howard- Johnston, Procopius, Roman defences north of the Taurus and the new fortress of Citharizon, στο D. H. French – C. S. Lightfoot (εκδ.), The Eastern Frontier of the Roman Empire [BAR International Series 553], Oxford 1989, σ. 203-229 (=J. Howard-Johnston, East Rome, Sasanian Persia and the End of Antiquity: Historiographical and Historical Studies [Variorum Collected Studies Series 848], Aldershot, Hampshire – Brookfield, VΤ 2006, αρ. ΙΙ), εδώ 216-220. — Του ιδίου, Military Infrastructure in the Roman Provinces North and South of the Armenian Taurus in Late Antiquity, στο A. Sarantis – N. Christie (εκδ.), War and Warfare in Late Antiquity. Current Perspectives, τ. Ι-ΙΙ [Late


Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο Μωροχαρζάνιος 61

Συνεπώς το Μωροχαρζάνιος, ή Μοροχαρζάνιος, είναι συναφές με την καταγωγή από την περιοχή αυτή, ως το Περσαρμένιος, προσωνύ- μιο του Βαρδάνη-Φιλιππικού13.
Η σημασία του Μωροχαρζάνιος μάλλον παραπέμπει στην έννοια του μωρού ως μικρού ή λίγου, όπως μωροπτωχός = λίγο φτωχός, μωρο- σπανός = που δεν ήταν τελείως σπανός, μωροσωζάτος = που εξασφαλί- ζει εντελώς τα απαραίτητα, μωροψάλτης = αυτός που ψευτοψέλνει14. Συνεπώς, θα πρέπει να συμπεράνουμε ότι αναφέρεται στην απώτερη πατρογονική καταγωγή από την παραπάνω επαρχία, τη Χορζανή και μάλιστα από μία περιοχή η οποία ήταν υποδιαίρεσή της, κάτι ως Κάτω ή Μικρή Χορζανή15.


Antique Archaeology 8.1-2], Leiden – Boston, MA 2013, τ. ΙΙ, σ. 853-892. Πρβλ. Γ. Λεβε- νιώτης, Η πολιτική κατάρρευση του Βυζαντίου στην Ανατολή. Το ανατολικό σύνορο και η κεντρική Μικρά Ασία κατά το β΄ ήμισυ του 11ου αι. [Βυζαντινά Κείμενα και Μελέται 43Α-Β], Θεσσαλονίκη 2007 (στο εξής: Γ. Λεβενιώτης, πολιτική κατάρρευση), σ. 57 σημ. 228. — R. Bedrosian (μτφρ.), Aristakes Lastivertc’i’s History, New York 1985, κεφ. 21, σ. 138. — Α. Kaldellis, Streams of Gold, Rivers of Blood. The Rise and Fall of Byzantium, 955 A.D. to the First Crusade, Oxford 2017, σ. 222-223. Ακόμη, βλ. R. H. Hewsen (έκδ.), The Geography of Ananias of Širak (Ašxarhacʻoycʻ). The Long and the Short Recensions [Beihefte zum Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Geistes- wissenschaften Nr. 77], Wiesbaden 1992, σ. 154 κ.ε. — J. Crow, Arzanene, στο Ο. Nichol- son (εκδ.), The Oxford Dictionary of Late Antiquity, τ. Ι-ΙΙ, Oxford 2018, τ. Ι, σ. 161.
13 Βλ. Π.-Γ. Τσορμπατζόγλου, Ο αυτοκράτορας Βαρδάνης-Φιλιππικός (711-713). Η εκκλησιαστική πολιτική του ως εισαγωγή στην Εικονομαχία, Αθήνα 2019, σ. 115- 116.
14 Ε. Κριαράς, Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας 1100- 1669, τ. ΙΑ΄, Θεσσαλονίκη 1993 (στο εξής Ε. Κριαράς, Λεξικό), σ. 188, 190.


Ήτοι πραγματεία περί της καταγωγής και της

15 Δηλ. κάτι ανάλογο με το νεοελληνικό Κουτσόβλαχος, το οποίο είναι κατάλοιπο της διαιρέσεως επί Οθωμανοκρατίας, καθότι κατά την Τουρκική διοίκηση οι μεν λατινόφωνοι των Παραδουνάβιων επαρχιών συνιστούσαν τη Μεγάλη (büyük = μεγάλος) Βλαχία, σε έκταση, και οι αντίστοιχοι στην ελληνική χερσόνησο, ιδιαιτέρως της Θεσσαλίας, τη Μικρή (küçük = μικρός) και γι’ αυτό οι Βλάχοι της τελευταίας ονομάζονταν Κουτσόβλαχοι. Σχετικά με την προέλευση και την ετυμολογία του ονόματος «Βλάχος» έχουν διατυπωθεί διάφορες θεωρίες· πρόχειρα βλ. Μ. Χρυσοχόος, Βλάχοι και Κουτσόβλαχοι

προελεύσεως αυτών μετά δύο γεωγραφικών πινάκων: ενός τοπογραφικού του οροπεδίου Πολιτσιές και ετέρου γενικού της
εγκαταστάσεως αυτών ανά τα όρη,
Αθήνα 1909 (ανατ. 2006). — Α. Δ. Κεραμόπουλος, Τι είναι οι Κουτσόβλαχοι [Βιβλιο- θήκη Βλαχικών Μελετών 2], Θεσσαλονίκη 20002 (α΄ έκδοση Αθήνα 1939). — Του ιδίου, Βλάχοι, Ελληνικά 4 (1953) 326-344. — Του ιδίου, Μακεδονικά, Αθήνα 1956. — Του ιδίου, Ἀρχαία Ἱστορία τῶν Ἑβραίων. Ἡ Αἴγυπτος καὶ οἱ Βλάχοι [Μακεδονικὴ Λαϊκὴ Βιβλιοθήκη 7], Θεσσαλονίκη 1952, σ. 13-19. — Α. Μ. Κολτσίδας, Οἱ Κουτσόβλαχοι. Ἐθνολογικὴ καὶ λαογραφικὴ μελέτη, Θεσσαλονίκη 1976, σ. 13-22. — Τ. Μ. Κατσουγιάννης, Περὶ τῶν Βλάχων τῶν ἑλληνικῶν χωρῶν, τ. Α΄: Συμβολὴ εἰς τὴν ἔρευ- ναν περὶ τῆς καταγωγῆς τῶν Κουτσοβλάχων [Ἔκδοσις Ἑταιρείας Μακεδονικῶν Σπουδῶν, Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη, ἀριθμ. 22], Θεσσαλονίκη 1964, σ. 16-20. — Α. Λαζάρου, Θρακολογία και ζήτημα καταγωγής των Βλάχων-Αρωμούνων, Τρικαλινά 5 (1985) 47-

62 Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου

Προφανώς δεν μπορεί να έχει καμμία σχέση με το Μορο- ατσίγγανος (μορό+ ατσίγγανος): μαυροειδής αθίγγανος ή μουτζουρω- μένος από την συνήθη εργασία του σιδερά, αφού είναι μεταγενέστερο ως νεοελληνικό και σχετίζεται με το Μόρος = Άραβας (λατ. Moro), όπως Μοροκαταλανοί: Μόροι + Καταλανοί16.
Τέλος, θα πρέπει, για λόγους πληρότητος της έρευνας, να εξετά- σουμε δύο ακόμη πιθανές προελεύσεις της ονομασίας: την πιθανότητα καταγωγής 1) από το Χαρσιανόν θέμα και 2) από την περιοχή του πο- ταμού Χαρζανή της Ηπείρου.
1) Το θέμα Χαρσιανού (αραβ. Ηaršana, Kharšanā, Haršanūn) έλαβε την ονομασία του από το ομώνυμο κάστρο. Η απώτερη ωστόσο προέλευση της ονομασίας Χαρσιανόν ανάγεται, σύμφωνα τουλάχι- στον με τον Κωνσταντίνο Ζ΄ Πορφυρογέννητο, στον άρχοντα Χάρσιο, που είχε πολεμήσει τους Άραβες επί Ηρακλείου17. Αν και ανήκε στα Αρμενικά θέματα δεν φαίνεται να έχει σχέση το όνομα Χαρσιανόν με την επωνυμία Μωροχαρζάνιος.


77. — Του ιδίου, Καταγωγή και επίτομη ιστορία των Βλάχων της Αλβανίας,
Ηπειρωτικό Ημερολόγιο (1993-1994) 427-479.
16 Βλ. Ε. Κριαράς, Λεξικό 37.
17 Φιλοπόνημα Κωνσταντίνου βασιλέως υἱοῦ Λέοντος περὶ τῶν θεμάτων τῶν ἀνη- κόντων τῇ βασιλείᾳ τῶν ῾Ρωμαίων, έκδ. A. Pertusi, Costantino Porfirogenito, De thema- tibus [Studi e Testi 160], Città del Vaticano 1952, σ. 65.45-46. Ευρίσκεται 325 χλμ. ανατολικά της Άγκυρας. Βλ. F. Hild – M. Restle, Tabula Imperii Byzantini 2. Kappado- kien (Kappadokia, Charsianon, Sebasteia und Lykandos) [Denkschriften der Österrei- chische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse 149], Wien 1981, σ. 163-165. — Στ. Λαμπάκης, Θέμα Χαρσιανού, στο Βασιλική Βλυσίδου κ.ά., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στην γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογρα- φία των Βυζαντινών θεμάτων της Μικράς Ασίας (7ος-11ος αι.) [Εθνικό Ίδρυμα Ερευ- νών. Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, Ερευνητική Βιβλιοθήκη 1], Αθήνα 1998, σ. 299- 305, 469-474. — Γ. Λεβενιώτης, πολιτική κατάρρευση 436-477. — C. Foss, Charsianon, στο ODB, τ. Ι, σ. 415. — Dejanira Potache, Le thème et la forteresse, de Charsianon : recherches dans la région d'Akdagmadeni, στο Hélène Ahrweiler (εκδ.), Geographica Byzantina [Byzantina Sorbonensia 3], Paris 1981, σ. 107-117. Στον τελευταίο, ως κάτοι- κο του Χαρσιανού, με την επωνυμία Χαρζανή = Χαρσιανίτη, αναφέρεται το τραγούδι του ακριτικού κύκλου «Χαρζανή ή της Λιογέννητης». Βλ. Ν. Πολίτης, Δημοτικὰ τρα- γούδια. Ἐκλογαὶ ἀπὸ τὰ τραγούδια τοῦ Ἑλληνικοῦ λαοῦ, Ἀθῆναι 1914, σ. 97 σημ. 1. —
G. (M.) Saunier, Το δημοτικό τραγούδι του «Χαρζανή ή της Λιογέννητης», Ελληνικά
60.2 (2010) 381-404, σημ. 25. — H. Bartikian, Sur quelques questions relatives à l’ épopée
byzantine de Digenis Akritas, Revue des Études Armeniennes 5 (1968) 295-305, σ. 295-
299. Ακόμη, η αναφορά στο δημοτικό τραγούδι του Διγενή ότι ο πατέρας του «δι’ ἀγάπην χανζυρίσσης» εγκατέλειψε πατρίδα, συγγενείς και πίστη, εκχριστιανίστηκε και πήγε να ζήσει στη Ρωμανία, παραπέμπει στον όρο χανζύρισσα = «χοιροφάγος», αφού ήταν υποτιμητικός μουσουλμανικός χαρακτηρισμός για χριστιανή, εκ του αρα- βικού ḵinzīr = «γουρούνι». Βλ. Elizabeth Jeffreys (έκδ.), Digenis Akritis: The Grottafer- rata and Escorial Versions [Cambridge Medieval Classics 7], Cambridge 1998, 2.83, σ. 29.


Ο πατριάρχης Ιωάννης Γραμματικός και το επίθετο Μωροχαρζάνιος 63

2) Τελευταία μένει να εξετάσουμε την πιθανή σύνδεση του επιθέ- του Μωροχαρζάνιος, με το υδρωνύμιο της Ηπείρου Χαρζάνης, ο οποί- ος είναι ποταμός και αναφέρεται από την Άννα Κομνηνή στο γνωστό της έργο, την Αλεξιάδα18 να ρέει στην περιοχή του Δυρραχίου και να εκβάλλει στον ομώνυμο κόλπο19. Η σύνδεση του ποταμού Χαρζάνη με το επώνυμο Μωροχαρζάνιος με κανέναν τρόπο δεν φαίνεται να έχει βάση, αφού χρονικά και τοπικά απέχει κατά πολύ. Όπως έχει, άλλω- στε, παρατηρηθεί η λεπτομερής γνώση των χρονογράφων σχετίζεται άμεσα με σοβαρά γεγονότα τα οποία γίνονται γνωστά ή έχουν αντί- κτυπο στην Κωνσταντινούπολη όπου διαβιούν20. Αν, τώρα, η Άννα Κομνηνή (1083-1153) καταπιάνεται με συμβάντα τα οποία έλαβαν χώ- ρα σε περιοχές απόμακρες για τον μέσο Βυζαντινό της Κωνσταντινου- πόλεως το κάνει μόνο και μόνο επειδή σχετίζονται με τον πατέρα της και τα ανδραγαθήματά του. Συνεπώς είναι απίθανο τον 9ο αιώνα να αναφέρονταν στην Κωνσταντινούπολη σε κάποιον ως Μωροχαρζάνιο, με καταγωγή από τη μακρινή Ήπειρο παρά από την πλησιόχωρη


18 Αναφέρεται τέσσερις φορές ο ποταμός Χαρζάνης στην Ήπειρο. Βλ. Annae Comnenae Alexias, έκδ. D. R. Reinsch – A. Kambylis, τ. I-II [Corpus Fontium Historiae Byzantinae XL/1-2], Berolini – Novi Eboraci 2001, τ. Ι, σ. 129.83, 136.12, 140.22, 399.21. Για την Αλεξιάδα, βλ. Α. Καρπόζηλος, Βυζαντινοί ιστορικοί και χρονογράφοι, τ. Γ´: 11ος-12ος αι., Αθήνα 2009, σ. 397-425, 426-463. — Θ. Δετοράκης, Βυζαντινή Φιλολο- γία. Τα πρόσωπα και τα Κείμενα, τ. Γ΄: Η εποχή των Μακεδόνων και των Κομνηνών (867-1204), Αθήνα 2018, σ. 478-497. — J. Ljubarskij, Why Is the “Alexiad” a Master- piece of Byzantine Literature?, στο Thalia Gouma-Peterson (εκδ.), Anna Komnene and Her Times, New York, NY – London 2000, σ. 169-185. Στον Πολύβιο αναφέρεται ο πο- ταμός ως Αρδάξανος. Βλ. Polybius: The Histories, έκδ. W. R. Paton, τ. III: Books 5-8 [Loeb Classical Library 138], Cambridge, ΜΑ 1979 (α΄ έκδοση 1922), κεφ. 8.13.2, σ. 476.
— F. W. Walbank, A Historical Commentary on Polybius, τ. ΙΙ: Commentary on Books 7- 18, Oxford 1967, σ. 91-92. Το υδρωνύμιο Aρδάξανος αποδόθηκε στη λατινική γλώσσα των εκλατινισμένων Ιλλυριών ως Ardàxanus (/Ardàksanus/) και στη συνέχεια μετεξε- λίχθηκε με την προσθήκη ενός μη ετυμολογικού προθηματικού h- (λ.χ. arcus > [h]ark, admissarius > *armessarius > harmëshor). Τελικά έφθασε στην σημερινή αλβανική ονο- μασία ως Erzen. Βλ. https://smerdaleos.wordpress.com/tag/χαρζάνης/ (επισκέψιμο 3/07/2019).
19 Βλ. J. A. Cramer, A Geographical and Historical Description of Ancient Greece, τ.
I-ΙΙΙ, Oxford 1828, τ. Ι, σ. 48-49.
20 Πρβλ. Ε. Χρυσός, Η βυζαντινή επικράτεια και τα σύνορα της αυτοκρατορίας. Σχόλιο στο DAI, κεφ. 45, Περί Ιβήρων, στο Α. Μαρκόπουλος (εκδ.), Κωνσταντίνος Ζ´ ο Πορφυρογέννητος και η εποχή του. Β´ Διεθνής Βυζαντινολογική Συνάντηση, Δελφοί 22-26 Ιουλίου 1987, Αθήνα 1989, σ. 15-24. — Prerona Prasad, Diplomacy and Foreign Policy in the Personal Reign of Constantine VII Porphyrogennetos (945-959), διδακτο- ρική διατριβή, University of Oxford 2015.


64 Αρχιμ. Παντελεήμων-Γ. Τσορμπατζόγλου

Αρμενία21. Το επίθετο πλέον Χαρζάνιος ή Χαρζανάς συνέχισε να υφίσταται στην Κωνσταντινούπολη όπως καταδεικνύουν μεταγενέ- στερες πράξεις μονών του Αγίου Όρους22.


Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
panteleimon1993@gmail.com


21 Κατάλοιπο της καταγωγής από την περιοχή του ποταμού Χαρζάνη, θεωρώ ότι αποτελεί το επίθετο Χαριζάνης, το οποίο υπάρχει στην Ήπειρο και εκ μεταναστεύ- σεως στη Μακεδονία.
22 Βλ. Ευ. Κουρίλας Λαυριώτης, Ὁ κατάλογος τῶν ἐπισήμων Ἀθωνικῶν ἐγγράφων τοῦ Οὐσπένσκη, Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 8 (1931) 66-109, σ. 78-79. — Π. Κ. Χρήστου, Το Άγιον Όρος. Αθωνική πολιτεία – Ιστορία, Τέχνη, Ζωή, Αθήνα 1987, σ. 70, 75. — Έφη Ραγιά, Μονές ως περιουσιακά στοιχεία: η περίπτωση του Αγίου Όρους (10ος-11ος αι.), στο Βασιλική Λεονταρίτου – Καλλιόπη Α. Μπουρδάρα – Ελευ- θερία Σπ. Παπαγιάννη (εκδ.), Αντικήνσωρ. Τιμητικός Τόμος Σπύρου Ν. Τρωιάνου, τ. Ι-ΙΙ, Αθήνα 2013, τ. ΙΙ, σ. 1511-1541, εδώ 1529-1530.


Archim. Panteleimon-G. Tsorbatzolgou

John VII Grammatikos (the Grammarian), patriarch of Constantinople, and the surname Morocharzanios (January 21, 837 – March 4, 843)


John VII Grammatikos (the Grammarian), Ecumenical Patriarch of Constantinople from January 21, 837 to March 4, 843, died before 867. John was born into an aristocratic family of Armenian origin and received a higher education. The epithet Grammatikos indicates that he was respected for his learning.
By 814, John had become an Iconoclast and Emperor Leo V chose him to lead a committee to collect patristic texts supporting this theo- logical position in preparation for the synod of 815, which again con- demned the veneration of images and reinstituted Iconoclasm.

John was also charged with tutoring the future Emperor The- ophilos during the reign of his father Michael II and is credited with in- stilling strong Iconoclast sympathies in his student. On the accession of Theophilos, John was appointed synkellos (patriarch's assistant), a posi- tion that made him a likely heir to the patriarchate.
Eventually, he was appointed patriarch, in 837, by his student Theophilos and may have been responsible for the slight intensification of the persecution of Iconodules. He was deposed by Theophilos' widow Theodora (his own relative) as a preliminary towards the ending of Iconoclasm in 843. He was excommunicated and exiled from Constanti- nople; the deposed patriarch survived into the late 860s.
The surname Morocharzanios should be related with the origin of the family from Chorzanê, or Arzanene, which was a historical region in the southwest of the ancient kingdom of Armenia; lying between the north and south arm of the Euphrates and on the boundaries of Cappa- docia. This province was traditionally part of Lesser Armenia, also be- came part of Persarmenia. In that region, Chorzanê, Justinian built a town and fortress under the name Citharizôn, (Procopius): “As one goes


66 Archim. Panteleimon-G. Tsorbatzolgou

from Citharizôn to Theodosiopolis and the other Armenia, the land is called Chorzanê”.
The first part of the surname, “moros” (μωρός), derives from the root of the ancient Greek adjective mo:r-os/-a/-on ‘idiot’, ‘silly’, and with this meaning appeared in a small number of nominal compounds of the classical period. Later in, formations with mor- display traces of a hypo- coristic function. For instance, “moroypnos” means a ‘silly sleep’, or ‘little sleep’; “moron pedin”, ‘baby, little, child’. Like, “morogematos” < mor- gematos, not very full full; “moropsaltis” < mor- psaltis, who knows some chanting chanter; “morofovoume” < mor- fovoume to be a bit afraid; So, morocharzanios < mor- charzane, a person of the lower, lesser, Chorzanê.