ΙΜΙΑ: Οι σύγχρονες “Θερμοπύλες”

Δεκαεννιά χρόνια μετά 

Γράφει η Στέλλα Π. Βουτσά, Φιλόλογος Γυμνασίου Καλυθιών Ρόδου, Διδάκτωρ Λογοτεχνίας

Τιμή σ’ εκείνους όπου στη ζωή των
Ώρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.
Ποτέ από το χρέος μη κινούντες,
Δίκαιοι και ίσοι σ’ όλες των τες πράξεις.
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ: «ΘΕΡΜΟΠΥΛΕΣ»

Με αυτούς τους στίχους ο Αλεξανδρινός ποιητής μας, ο Κωνσταντίνος Καβάφης, ο πιο παγκόσμιος και πολυμεταφρασμένος Έλληνας ποιητής, τιμά τη θυσία των αρχαίων Σπαρτιατών, δίνοντάς της συμβολικές και διαχρονικές διαστάσεις.

Στο ίδιο ποίημα θα ανατρέξουμε και σήμερα, δυόμισυ χιλιάδες χρόνια μετά τη μάχη των Θερμοπυλών, για να τιμήσουμε τους ήρωες αυτούς της νεότερης ελληνικής ιστορίας, τους σύγχρονους Λεωνίδες: τον αντιπλοίαρχο του Πολεμικού Ναυτικού ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ ΚΑΡΑΘΑΝΑΣΗ, τον αντιπλοίαρχο του Πολεμικού Ναυτικού ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ ΒΛΑΧΑΚΟ και το Σημαιοφόρο του Πολεμικού Ναυτικού ΕΚΤΟΡΑ ΓΙΑΛΟΨΟ, τους πεσόντες αξιωματικούς στα Ίμια, στις 31 Ιανουαρίου 1996.

Τιμούμε αυτούς που φύλαξαν Θερμοπύλες εδώ, στα ακριτικά νησιά και βραχονησίδες του Αιγαίου, στους ακριτικούς αιθέρες της πατρίδας μας, απέναντι από τις ακτές της πάλαι ποτέ αρχαίας Ιωνίας και της Δωρικής Εξάπολης, προασπίζοντας τα πατρώα τους εδάφη με τίμημα την ίδια τη ζωή τους.

Ας σταθούμε όμως στη λέξη χρέος, λέξη κλειδί τόσο για την κατανόηση του ποιήματος του Καβάφη, όσο και για τη σημερινή μέρα. Τι εννοούμε με τη λέξη χρέος; Η απάντηση είναι τίποτε άλλο από τη φωνή της συνείδησης του καθενός, τις αξίες του, τα ιδανικά του. Ο άνθρωπος του χρέους είναι ο άνθρωπος που υπηρετεί ιδέες και αρχές. Ε! λοιπόν, τις αρχές αυτές, τον όρκο που έδωσαν όταν αποφοιτούσαν από τη σχολή τους, οι σύγχρονοι αυτοί ήρωες τον υπηρέτησαν με αφοσίωση και συνέπεια Τέτοια συνέπεια μάλιστα που δε δίστασαν να βαδίσουν μέχρι και το θάνατο.

Γιατί ο άνθρωπος των Θερμοπυλών του Καβάφη, ο άνθρωπος του χρέους δε συμβιβάζεται και δεν υποχωρεί, ακόμη κι όταν ξέρει ότι ο αγώνας του είναι καταδικασμένος:
Και περισσότερη τιμή τούς πρέπει
Όταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)
Πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,
Κι οι Μήδοι επί τέλους (=τελικά) θα διαβούνε.

Αξίζει, επομένως, τιμή και αναγνώριση σε τέτοιους ανθρώπους που προτάσσουν υψηλά ιδανικά έναντι της ίδιας της ζωής, αφού η εκπλήρωση του καθήκοντος υπερβαίνει γι’ αυτούς σε σημασία την ίδια τη ζωή τους.

Ας μας επιτραπεί να τους προσφωνούμε ήρωες. Αναζητώντας τη σημασία του όρου «ήρωας» στο Λεξικό της Νέας Ελληνικής, βρίσκει κανείς τις εξής τρεις σημασίες: α) (στην αρχαιότητα) μυθολογικό πρόσωπο που δεν είναι θεός και ξεχωρίζει για την ανδρεία του β) άνθρωπος που προβαίνει σε γενναία πράξη, συχνά μέχρι σημείου αυτοθυσίας και γ) το πρότυπο που κάποιος θαυμάζει και μιμείται.

Χωρίς πολλή σκέψη μπορούμε να αποφανθούμε με βεβαιότητα ότι και οι τρεις σημασίες ταιριάζουν και αντιπροσωπεύουν απόλυτα τους τρεις νέους, τη μνήμη των οποίων τιμούμε σήμερα: είναι χωρίς αμφιβολία ήρωες, γιατί με τις πράξεις τους ξεχώρισαν για την ανδρεία τους, η γενναιότητά τους έφτασε σε σημείο αυτοθυσίας, αφού αψήφισαν κάθε κίνδυνο και τέλος, το λαμπρό παράδειγμα που έδωσαν με τα έργα τους τους καθιστά πρότυπα προς μίμηση. Η θυσία τους εμπνέει και θα εμπνέει πάντα τους νεότερους.

Έμειναν λοιπόν οι τρεις ήρωες πιστοί και προσηλωμένοι στο καθήκον τους μέχρι τέλους. Χωρίς να δειλιάσουν στιγμή, «σαν έτοιμοι από καιρό, σα θαρραλέοι», ξεκίνησαν εκείνο το πρωί σε πολύ δύσκολες κι αντίξοες καιρικές συνθήκες και πήγαν ακλόνητοι να συναντήσουν το πεπρωμένο τους:
Σαν έτοιμος από καιρό, σα θαρραλέος,

Σαν που ταιριάζει σε που αξιώθηκες μια τέτοια πόλι
Πλησίασε σταθερά προς το παράθυρο,
Κι άκουσε με συγκίνησιν, αλλ’ όχι
Με των δειλών τα παρακάλια και τα παράπονα
Κι αποχαιρέτα την την Αλεξάνδρεια που χάνεις.
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ:
«ΑΠΟΛΕΙΠΕΙΝ Ο ΘΕΟΣ ΑΝΤΩΝΙΟΝ»

Με τέτοια αξιοπρέπεια, με τέτοια προσήλωση στο καθήκον και χωρίς «των δειλών τα παρακάλια», αποχαιρέτησαν τη ζωή εκείνο το πρωί οι τρεις αξιωματικοί.
Η στιγμή όμως που τους βρήκε το χτύπημα της μοίρας, δεν ήταν γι’ αυτούς στιγμή φόβου, αλλά δόξας, θα πει ένας άλλος μεγάλος Έλληνας, ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιό του. Γιατί για τους ανδρείους ο εξευτελισμός της δειλίας είναι χειρότερος απ’ τον γενναίο κι αναπάντεχο θάνατο. Και ένα πράγμα είναι βέβαιο: η ζωή προϋποθέτει θάρρος, διαφορετικά παύει να είναι ζωή.

Υπάρχει οπωσδήποτε κάτι το τραγικό σε όλα αυτά: νέοι άνθρωποι, γεμάτοι ενθουσιασμό και όνειρα, να χάνουν τη ζωή τους πάνω στο άνθος της, στο ξεκίνημά τους. (Ο Καβάφης άλλωστε, όπως λέμε εμείς οι φιλόλογοι, έχει μια βαθιά αίσθηση του τραγικού.) Υπάρχει όμως ταυτόχρονα και κάτι μεγαλειώδες σε όλα αυτά: οι άνθρωποι, βέβαια, μπορεί να πεθαίνουν, τα έργα τους όμως μένουν για πάντα, αθάνατα. Την αλήθεια αυτή θα εκφράσει με μοναδικό τρόπο ο Θουκυδίδης μέσα από το στόμα του Περικλή:

Ο καθένας από εσάς, θα πει στους νεκρούς του πρώτου έτους του Πελοποννησιακού Πολέμου, λαμβάνει αθάνατο έπαινο και δοξασμένο τάφο, όχι τόσο αυτόν όπου κείτονται τα σώματά σας, όσο τη μνήμη εκείνων που θα θέλουν να σας δοξάσουν. Γιατί «ΑΝΔΡΩΝ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΠΑΣΑ ΓΗ ΤΑΦΟΣ» και αυτό δε φανερώνεται από την επιγραφή μιας στήλης στην πατρώα γη, αλλά και στα πιο μακρινά μέρη η μνήμη σας άγραφη μένει ζωηρή μέσα στις ψυχές.

Και μια και μιλήσαμε για την επιγραφή σε επιτύμβια στήλη, θα ήθελα να αναφερθώ στο εγκώμιο ενός ποιητή, και μάλιστα ενός ποιητή που ξέρει να συνδυάζει αριστοτεχνικά τη σκέψη με το συναίσθημα, το εγκεφαλικό στοιχείο με το συγκινησιακό. Προϊόν αυτής της τέχνης του είναι το ποίημα που υπάρχει σήμερα χαραγμένο σε μαρμάρινη επιγραφή στην Κάλυμνο, πλησίον του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου, στο μνημείο που στήθηκε εκεί για να τιμήσει τη μνήμη των πεσόντων αξιωματικών στα Ίμια (οι δύο βραχονησίδες των Ιμίων βρίσκονται πολύ κοντά στο νησί της Καλύμνου).

Ο ποιητής είναι και πάλι ο Κωνσταντίνος Καβάφης και το αριστούργημά του το «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας Πολεμήσαντες», ποίημα που θα μπορούσε να συγκριθεί, σύμφωνα με το Σεφέρη, με ένα επίγραμμα του Σιμωνίδη ή με το επίγραμμα του Σολωμού στα Ψαρά.

Το «Υπέρ της Αχαϊκής Συμπολιτείας πολεμήσαντες» το έγραψε ο Αλεξανδρινός  παραμονές του 1922, παραμονές του χαλασμού του έθνους, σε μια άλλη ταραγμένη εποχή του Ελληνισμού. Το μοναδικό όμως αίσθημα χρονικού συνταυτισμού του Καβάφη, αυτός ο καβαφικός καθρέφτης της ιστορίας, το κάνει για μια ακόμη φορά επίκαιρο σήμερα όσο ποτέ1:

Άμωμοι σεις, […]
Όταν θα θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν,
«Τέτοιους βγάζει το έθνος μας», θα λένε
Για σας. Έτσι θαυμάσιος θα ‘ναι ο έπαινός σας.
Κ. Π. ΚΑΒΑΦΗ: «ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΑΧΑΪΚΗΣ ΣΥΜΠΟΛΙΤΕΙΑΣ ΠΟΛΕΜΗΣΑΝΤΕΣ»
 
Χριστόδουλε Καραθανάση, Παναγιώτη Βλαχάκο, Έκτορα Γιαλοψέ,
 σας διαβεβαιώνουμε ότι η θυσία σας θα μείνει για πάντα χαραγμένη στη μνήμη των μελλοντικών γενεών, στην καρδιά και στο μυαλό μας, όπως έμεινε εκείνη των αρχαίων Σπαρτιατών, όπως τόσες άλλες στην πολύπαθη ιστορία της φυλής μας. (Στη μνήμη σας, άλλωστε, δόθηκαν τα ονόματά σας σε τρία παιδιά της Καλύμνου, τρία Καλυμνάκια που βαφτίστηκαν τότε «Έκτορας», «Παναγιώτης» και «Χριστόδουλος» και μεγαλώνουν σήμερα έχοντας συναίσθηση ότι κουβαλούν μια βαριά κληρονομιά, ονόματα ένδοξα, με ιστορία.)

Ας είναι αιώνια η μνήμη σας κι ελαφρύ το χώμα που σας σκεπάζει. Όσο για τους συγγενείς, το ξέρω ότι είναι πολύ δύσκολο να πει κανείς κάτι που να ανακουφίσει τον πόνο τους. Ας είναι όμως, όπως λέει ο Θουκυδίδης, παρηγοριά για εκείνους η δόξα των παιδιών τους ή, στην περίπτωση των τέκνων, ας είναι παρηγοριά η δόξα των πατέρων τους, τους οποίους στερήθηκαν τόσο νωρίς. Έχουν όμως κάθε λόγο να νιώθουν περήφανοι για εκείνους.

Κλείνοντας, θα ήθελα να αναφερθώ στα λόγια του μεγάλου Λατίνου ποιητή, του Οράτιου: Non omnis moriar. Exegi monumentum aere perennius quod non posit diruire innumerabilis series et fuga temporum. Δηλαδή: «Δεν πεθαίνω εξ ολοκλήρου, γιατί με το έργο μου έστησα μνημείο αιώνιο που δεν θα μπορέσει να καταστρέψει το αέναο πέρασμα των ετών και η πάροδος του χρόνου».

1. Και το καθιστά επίκαιρο όσο ποτέ και για έναν ακόμη λόγο. Γιατί η φετινή επέτειος των Ιμίων συνέπεσε με ένα άλλο τραγικό συμβάν: τη συντριβή του ελληνικού μαχητικού αεροσκάφους F16 στην αεροπορική βάση της Ισπανίας, όπου σκοτώθηκαν εν ώρα καθήκοντος δύο λαμπροί πιλότοι της Πολεμικής μας Αεροπορίας, δύο ‘Ίκαροι’ με πάθος για τη δουλειά τους και την πατρίδα τους: ο σμηναγός Αθανάσιος Ζάγκας και ο σμηναγός Παναγιώτης Λάσκαρης.

Δύο νέοι που, όπως ακούσαμε, ονειρεύονταν από μικροί να πετάξουν στους αιθέρες. Και πέταξαν… Ας είναι αιώνια η μνήμη τους! Τους αφιερώνουμε επίσης τους στίχους του Αλεξανδρινού ποιητή: «Άμωμοι σεις. Όταν θα θέλουν οι Έλληνες να καυχηθούν, ‘Τέτοιους βγάζει το έθνος μας’, θα λένε για σας. Έτσι θαυμάσιος θα ‘ναι ο έπαινός σας.»


Μας το κοινοποίησε ο ΦΦ
από ανάρτηση στο rodiaki.gr