Γιατί… την πατάμε: Η ψυχολογία της εξαπάτησης

Η απάτη αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας. Σήμερα, όμως, χάρη στην τεχνολογία, η εξαπάτηση έχει γίνει πιο εύκολη και συχνή. Από απατηλές διαφημίσεις και ψεύτικες κριτικές έως απάτες με ηλεκτρονικά μηνύματα και τηλεφωνικές κλήσεις, οι μέθοδοι γίνονται όλο και πιο έξυπνες. Αλλά γιατί, τελικά, πέφτουμε τόσο εύκολα θύματα;

Σύμφωνα με έρευνες, το 18% των Ελλήνων, περίπου δηλαδή 1 στους 5 Έλληνες, έχει πέσει θύμα απάτης ηλεκτρονικών αγορών σε εορταστικές περιόδους. Παρά την πεποίθηση πως οι ηλικιωμένοι είναι οι κυριότεροι στόχοι, το υψηλότερο ποσοστό καταγράφεται στις ηλικίες μεταξύ 18-26 ετών. Πρόκειται για τις ηλικίες που κάνουν και τις περισσότερες κινήσεις τους ηλεκτρονικά.

Σύμφωνα με στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ., μέσα στο 2023 καταγράφηκαν 3.656 ηλεκτρονικές απάτες, σχεδόν δέκα την ημέρα. Η ζημιά ετησίως στη χώρα μας ξεπερνά τα 400 εκατομμύρια και αυτό δεν επηρεάζει μόνο οικονομικά τα άτομα που πέφτουν θύματα, αλλά και ψυχολογικά.

Η ψυχολογία της εξαπάτησης

Η επιτυχία των απατεώνων οφείλεται στη χειραγώγηση διαφόρων ψυχολογικών παραγόντων. Ειδικοί, που μίλησαν στο Very Well Health, σημειώνουν πως είμαστε πιο ευάλωτοι λόγω περιστάσεων (πίεση χρόνου ή κοινωνική πίεση), γνωστικών και συναισθηματικών παραγόντων, αλλά και χαρακτηριστικών της προσωπικότητάς μας. Για παράδειγμα, όσοι τείνουν να είναι πιο ευγενικοί ή υποχωρητικοί, είναι πιο πιθανό να πέσουν θύματα απατεώνων.

Εμπιστοσύνη και αξιοπιστία

Οι απατεώνες συχνά προσποιούνται ότι είναι αξιόπιστοι φορείς για να κερδίσουν την εμπιστοσύνη των θυμάτων τους. Μπορεί να μιμηθούν το στιλ επικοινωνίας μιας τράπεζας ή ακόμα και να επικαλεστούν φίλους ή συγγενείς, για να δημιουργήσουν αίσθηση οικειότητας. Αφού κερδίσουν την εμπιστοσύνη μας, είμαστε πιο πρόθυμοι να ακολουθήσουμε τις οδηγίες τους, χωρίς να εξετάζουμε τα γεγονότα με προσοχή.

Συναισθηματική χειραγώγηση

Οι απατεώνες εκμεταλλεύονται επίσης τα συναισθήματά μας, ιδίως τον φόβο. Σύμφωνα με την ψυχολόγο Mary Poffenroth, όταν νιώθουμε ότι απειλούμαστε, ο εγκέφαλός μας αντιδρά γρήγορα, αγνοώντας τις λογικές διεργασίες. Οι απατεώνες δημιουργούν καταστάσεις όπου φαίνεται πως κινδυνεύουμε (π.χ. απειλή νομικής δράσης ή οικονομικής απώλειας), αναγκάζοντάς μας να δράσουμε γρήγορα και χωρίς σκέψη.

Γνωστικές προκαταλήψεις και ευρετικές μέθοδοι

Οι γνωστικές προκαταλήψεις, όπως η επιβεβαίωση όσων ήδη πιστεύουμε (confirmation bias), η υπερβολική αισιοδοξία (optimism bias), δηλαδή η υπερεκτίμηση των πιθανοτήτων να μας συμβούν καλά πράγματα, και η τάση να υπακούμε και να συμμορφωνόμαστε με τις αρχές (authority bias), είναι επίσης κρίσιμοι παράγοντες που μας κάνουν ευάλωτους.

Επιπλέον, οι ευρετικές μέθοδοι, δηλαδή οι νοητικές συντομεύσεις που χρησιμοποιούμε για να πάρουμε καθημερινές αποφάσεις, μας κάνουν πιο επιρρεπείς σε λάθη. Πρόκειται για εύχρηστους και αποτελεσματικούς γνωστικούς κανόνες, που επιταχύνουν τη λήψη αποφάσεων και συχνά είναι ακριβείς. Για παράδειγμα, εάν έχουμε εμπιστευτεί αρκετές φορές κριτικές και οδηγηθήκαμε σε καλές αποφάσεις αγορών, τότε είναι πιθανότερο να εμπιστευτούμε με μεγαλύτερη ευκολία μια ψεύτικη κριτική. Αυτό μας κάνει επιρρεπείς και οι απατεώνες εκμεταλλεύονται αυτόν τον παράγοντα.

Κοινωνική επιρροή

Η πίεση να «ακολουθήσουμε το πλήθος» ή τις οδηγίες κάποιου που θεωρούμε ειδικό είναι συχνά καίρια για την επιτυχία των απατών. Η αίσθηση της ευθύνης ή της υποχρέωσης προς κάποιον, επίσης, παίζει μεγάλο ρόλο. Για παράδειγμα, εάν κάποιος μας προσφέρει μια μικρή εξυπηρέτηση, μπορεί να νιώθουμε υποχρεωμένοι να ανταποδώσουμε με κάποιον τρόπο, ανοίγοντας την πόρτα στους απατεώνες.

Ευαλωτότητα και τεχνολογία

Οι παραπάνω παράγοντες επιβεβαιώνουν πως κανείς δεν είναι άτρωτος. Όλοι μπορούμε να πέσουμε θύματα απάτης, είτε λόγω οικονομικών δυσκολιών, είτε λόγω κοινωνικής απομόνωσης, άγχους ή απλά έλλειψης γνώσεων για τις κοινές μεθόδους των απατεώνων. Όσοι πιστεύουν πως είναι πολύ έξυπνοι για να εξαπατηθούν συχνά υποτιμούν τα σημάδια κινδύνου.

Οι απατεώνες σήμερα χρησιμοποιούν προηγμένα μέσα, όπως την τεχνητή νοημοσύνη και τα κοινωνικά δίκτυα, για να αποκτήσουν πρόσβαση στα δεδομένα μας και να φαίνονται αξιόπιστοι. Από ψεύτικες ιστοσελίδες έως πλαστές συνομιλίες, οι τεχνικές τους γίνονται συνεχώς πιο εξελιγμένες.

Η γνώση είναι η καλύτερη άμυνά μας απέναντι στις απάτες. Η ευαισθητοποίηση γύρω από τις τεχνικές που χρησιμοποιούν οι απατεώνες, η ανάπτυξη συνειδητότητας στις αντιδράσεις μας και η προσεκτική εξέταση προσφορών που φαίνονται «πολύ καλές για να είναι αληθινές» είναι μερικά από τα πρώτα βήματα για να προστατευθούμε.