Μερικά από τα Ελληνικά Επώνυμα...

του Φραγκούλη Φράγκου
Ας πάρουμε μια «μυρωδιά» για μερικά Ελληνικά επώνυμα…
Φυσικά ΔΕΝ περιλαμβάνονται ΟΛΑ,
αφού χρειάστηκε να γραφτούν αμέτρητα βιβλία για αυτά…
Καλό μήνα, καλή εβδομάδα και Καλή μέρα…


Tα ελληνικά επώνυμα

Tα ελληνικά επώνυμα έχοντας τεράστια ποικιλία μπορούν να μας δώσουν στοιχεία για την γεωγραφική καταγωγή τους,
την παλαιότητά τους ακόμα και την γλωσσική τους ιδιαιτερότητα.
Για παράδειγμα σύμφωνα με τον Τριανταφυλλίδη οι καταλήξεις των ελληνικών επωνύμων κατανέμονται κάπως έτσι γεωγραφικώς,
φυσικά η κατανομή αυτή δεν είναι τελείως αντιπροσωπευτική αλλά είναι η λογικότερη ομαδοποίηση που μπορεί να γίνει:

-άντης Πόντος
Υψηλάντης- Ο κάτοικος της Υψηλής στον Πόντο. Στον Πόντο συνηθίζεται η κατάληξη -άντης για να δηλώσει τόπο καταγωγής.

-ίκας Πόντος (Γιαννίκας, Γρηγορίκας)

-άτος, Κεφαλλονιά (Δημητράτος, Γιανουλάτος, Γερολυμάτος (Ιερώνυμος))

-έας, Μεσσ. Μάνη (Ασπρέας, Πουλέας, Λυμπερέας, Κουκουτσέας)

-έλης, Μυτιλήνη, Αϊβαλί, Λήμνο, Ίμβρο κτλ. (Ζαφειρέλης, Κοκορέλης, Κουκλέρης)

-ούδης (-ούδας) Στα ανατολικά ιδιώματα (Μακεδονία, Θράκη, νησιά Αιγαίου ως τα Δωδεκάνησα και την Κύπρο),
(Λαμπρινούδης, Νικολούδης, Σπανούδης, Φραγκούδης, Ψαρούδας, Μαρούδας)

-ούσης, Χίο, (Χαλκούσης, Παϊδούσης)
{Σύμφωνα με τον Α. Γ. Πασπάτη « Το Χιακόν γλωσσάριον : Ήτοι η εν Χίω λαλούμενη γλώσσα μετά τινών επιγραφών αρχαίων τε και νέων
και του χάρτου της νήσου», τα περισσότερα επίθετα των χωρικών της Χίου λήγουν σε -ούσης (Πυργούσης, Αρμολούσης, Καμπούσης, Αυγωνυμούσης κτλ).}

-άκης Κρήτη, (Καλοχριστιανάκης, Παπαδάκης)

-άκος, Λακων. Μάνη (Δημητράκος, Μαυροειδάκος)

-πούλος Πελοπόννησος (αββαδόπουλος -Λεόντιος 6οςαιώνας), (Νικολακόπουλος, Ανδρικόπουλος)


Εθνικά-Επώνυμα που χαρακτηρίζουν τον τόπο καταγωγής, γέννησης, κατοικίας.

Συνήθεις καταλήξεις ελληνικών εθνικών επωνύμων είναι:

- (ι)ώτης Τσιριγώτης, Λεπενιώτης, Ανδριώτης, Ηπειρώτης, Σικελιώτης κ.α.

-ίτης Μπεγλίτης, Πολίτης, Αργυροκαστρίτης, Καμπίτης κ.α

-ιανος Κουταλιανός, Ελεκιστριάνος, Ψαριανός, Σακαρετσιάνος, Χρυσοβιτσιάνος κ.α.

-ινός Πατρινός, Παργινός, Ζακυνθινός, Καλαβρυτινός, Πυλαρινός

-αίος Κερκυραίος, Ρωμαναίος κ.α.

-λης (τούρκ. καταλ.), Προύσαλής, Μισιρλής (Μισρ=Αίγυπτος), Βάρναλης, Καραμανλής (Καραμανία), Τσεσμελής (Τσεσμέ) κ.α.


Πολλά επώνυμα προέρχονται, σύμφωνα με τον Ν.Π.Ανδριώτη, «Συμβολή στη μελέτη των νεοελληνικών επωνύμων» από:

-Απλά ρήματα από τον ενεστώτα της οριστικής στο πρώτο ενικό πρόσωπο:

Βήχος (βήχω), Βλάβος ( βλάβω), Θαρρός (θαρρώ), Καταλειπός (καταλείπω), Καπνίζος (καπνίζω), Καταντός (καταντώ), Κατέχος (κατέχω),
Κιλαηδώνης (κελαηδώ), Κλάνος ( κλάνω), Κλώθος (κλώθω), Κρένος (κρένω), Λέγος (λέγω), Λυγίζος (λυγίζω), Νυστάζος-Νυσταζόπουλος (νυστάζω),
Πιστευός (πιστεύω), Τρέμος (τρέμω), Ψάχος (ψάχω).

-Επώνυμα από τον ενεστώτα στο τρίτο ενικό πρόσωπο, με προσθήκη του πτωτικού -ς της ονομαστικής των αρσενικων ονομάτων:

Αγρεύης (αγριεύει), Ασημώνης (ασημώνει), Βουλώνεις (βουλώνει), Γαργαλής (γαργαλεί), Γουρλώνης (γουρλώνει), Δένης (δένει),
Κακιώνης (κακιώνει), Κατέχης (κατέχει), Κολώνης (κωλώνει), Κουμαντάρης-Κουμανταράκης (κουμαντάρει), Κουτσοπίνης (κουτσοπίνει),
Κρυώνης (κρυώνει), Μαγκώνης (μαγκώνει), Μαργώνης (μαργώνει), Παρασύρης (παρασύρει), Παχύνης (παχύνει), Περιμένης (περιμένει),
Πλάλης (πιλαλεί), Ροβόλης (ροβολεί), Τρέμης (τρέμει), Τρίζης (τρίζει) κτλ.

-Επώνυμα που έχουν βάση τους γραμματικούς τύπους του μέλλοντα και του αόριστου:

Ακλάσης ( κλάσει), Βροντήσης (βροντήσει), Γανώσης (γανώσει), Γδύσης (γδύσει), Γελάσης-Γελασέας-Γελασάκης (γελάσει), Κακίσης (κακίσει),
Καπνίσης (καπνίσει), Καταφέρης (καταφέρει), Κατέβης (κατέβει), Κλάψης-Κλαψής (κλάψει), Κοιμίσης (κοιμίσει), Κολάσης (κολάσει),
Κορδώσης (κορδώσει), Κορώσης (κορώσει), Κράξης (κράξει), Λιμάξης (λιμάξει), Μαλώσης (μαλώσει), Σιμώσης (σιμώσει), Φάης (φάει), Χάψης (χάψει).

Από την αντιστοιχία αυτή του τρίτου ενικού προσώπου του ρήματος και του επωνύμου φαίνονται να παρεκκλίνουν τα Παίξος, Χάσος, Συλλάβος
όπου υπόκεινται μάλλον στο πρώτο ενικό πρόσωπο, και τα Γράψας, Γραψίας, Δώσας, Λάμψας, Παίξας, Πλακώσας, Χάσας και Χάψας
που είτε προέρχονται από το τρίτο πρόσωπο του ενικού ή πρόκειται για μετοχές αορίστου.

Επώνυμα από τον ενεστώτα της προστακτικής:

Αγνάντας, Αλησμονής, Γαργάλας, Γύρνας, Ζήβας (ζήβα=σβήσε), Ζούπας, Καβάλας, Καβαλίκας, Καρτέρας, Κατέβας, Κλότσας, Κοίτας, Λάσκας,
Λειτούργης, Μάινας (μαϊνάρω), Ξεφλούδας, Παρηγόρης, Πασπάτης, Περπάτης, Πιλάλης, Ρούφας, Σαλαπάτας, Σάλταςμ Σκούντας, Σκύφτας,
Συντήρης, Σφύρας, Τραγούδας, Τρέχας (πρβ.Παπατρέχας), Τσάκος (τσάκω=προστακτική του τσακώνω), Τσαλαπάτας, Τσίμπας, Τσαλαβούτας,
Τσουρούφλιας, Φέγγας, Φεύγας και Φευγάς, Χαιρέτας.

Αρκετά είναι και τα επώνυμα που προέρχονται από σύνθετα ρήματα ή από φράσεις με ρήμα.

-Από τον ενεστώτα της οριστικής στο πρώτο ενικό πρόσωπο:

Γκαμώτος (γαμώ το), Σεβλέπος (σε βλέπω)

-Από τον ενεστώτα στο δεύτερο και κυρίως στο τρίτο ενικό πρόσωπο:

Καλοκρατάς (καλά τα κρατάς), Καμνορόκας (κάμνει ρόκα, κλώθει μαλλί), Κοντοζής (βραχύβιος), Λαδοβρέχης (λάδι βρέχει),
Μαγγίζης (μη αγγίζεις), Ξεβγαίνης-Ξευγένης (ξεβγαίνει), Ξεσφίγγης (ξεσφίγγει), Ρουφογάλης (ρουφώ γάλα), Συξέρης (συ ξέρεις),

-Από τον αόριστο στο πρώτο ενικό πρόσωπο:

Ξείπας (είπα, ξείπα, πρβ. Ξελέγος), Πορδαφήκας (πορδή άφηκε)

-Από τον αόριστο στο δεύτερο και τρίτο ενικό:

Καψοσπίτης, Κορδοκοίλης, Παιδοβρεξάκης, Ραψομανίκης, Χαλασοχώρης, Χασαλεύρης, Χασομέρης, Καυσαλώνης

-Από το τύπο της προστακτικής:

Καλακατέβας (καλά κατέβα), Καλοχαιρέτας, Καταβούτας, Κατσανέβας (κάτσε-ανέβα), Τριψιγάλας (τρίψε γάλα), Σαλταπήδας ( σάλτα πήδα), Συρεπίσος (σύρε πίσω), Τσακαπιάνης (τσάκα πιάνει), πρβ. το μεσαιωνικό Βάλελάδης.

Επώνυμα από μετοχές του μέσου και παθητικού ρήματος:

-Επώνυμα από το μέσο και παθητικό παρακείμενο της μετοχής:

Αλλαμένος, Αρτυμένος, Βαμμένος, Βαρεμένος, Γεννημένος, Γραμμένος, Ζωμένος, Θαμμένος, Ιδρωμένος, Καημένος,
Κλεμμένος, Κολλημένος, Κλαδεμένος, Κρεμασνένος, Λιγωμένος, Μαζεμμένος, Μπαλωμένος, Ντυμένος, Παγωμένος, Σαλεμμένος,
Σκαλωμένος, Χαϊδεμένος, Χαλασμένος, Χαρτοδιπλωμένος, Χολιασμένος, Χορτασμένος, κτλ, πρβ. και τα μεσαιωνικά Βεβαπτισμένος,
Βροντισμένος, Κεκαλεσμένος, Κεκαυμένος, Κρεμασμένος, Πεπλεγμένος, Συχωρεμένος.

-Επώνυμα από το το μέσο και παθητικό ενεστώτα της μετοχής, πολύ σπάνια:

Καλούμενος, Κρατούμενος, Λαλούμενος, Πετούμενος.

Πολλά επώνυμα προέρχονται και από εκφράσεις και λέξεις που λέει συνέχεια κάποιος όπως:

Κατόπης, Κιαπές, Κιόλας, Μαθές, Μεταχαράς, Μήγαρης, Πολυκαλάς, Πουθενάς, Ρές, Τάχας, Χάμος κτλ.

Πατρωνυμικά. Τα συναντάμε σε διάφορες μορφές.
- Σε πτώση ονομαστική: Αργύρης, Γιώτης, Κυριάκος, Μαρίνης, Μέντης, Μπίλης, Ντίνος, Σάββας, Φίλης
- Σε πτώση γενική: Αποστόλου, Γεωργίου, Δημητρίου, Δήμου, Ευστρατίου, Θεοδώρου, Πάνου, Σταύρου
- Σε διάφορες καταλήξεις και ποκοριστικά: Αθανασούλας, Βασιλάκης, Γεωργακόπουλος, Γεωργαλής Γιαννούτσος, Λουκέρης, Μανωλίτσης, Μητσάνης, Σόμπολος, Σπυρέλης, Σπυρόπουλος, Σταμούλης, Τέγας

Επαγγελματικά Βλαχοπάνος, Καλαντζής, Λύσσαρης, Μπουραντάς, Παπαζήσης, Παπαστάμος, Παπασπύρος, Ράπτης, Σπετσέρης

Εθνικά. Ζαβιτσάνος, Μετσοβίτης, Μπαρμπαρούσης, Ξενάκης, Σαμαντάς, Φράγκος

Παρατσούκλια

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν συμπεριφορά, χαρακτήρα και διάφορες ανθρώπινες ιδιότητες: Βότσης, Γερογιάννης, Δουρούκης, Δράκας, Ζούλας, Καταπόδης, Κατσάνος, Μιόβολος, Μαργώνης, Μπουκουβάλας, Ντέμος, Πιτσούλιας, Ρηγάλος, Σαλτογιάννης, Σκουτέρης, Τζουροπάνος, Τσαμποδήμος, Τσιάκλης, Τσούτσουρας

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν εργαλεία ή διάφορα αντικείμενα: Γαζέτας, Καρφής, Κλαδευτήρας, Κουνιάκης, Λαϊνάς, Λιβάνης, Μπαλτίκας, Μπάρης, Χάνδρας

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν είδη ενδυμασίας: Κουντούρης, Σανδαλίδης, Φούντας

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν διάφορες δραστηριότητες: Πόλκας, Σκάντζας

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν μέρη του σώματος ή ατέλειες και αρρώστιες: Κατσαρομήτσος, Κόκκαλης, Κονιδάρης, Κουτσολάμπρος, Μακρής, Μακρυγιάννης, Μακρυπίδης, Μαλιγιάννης Μουστάκας, Μπάκας, Τσιλιγιάννης

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν ζώα, φυτά ή παραγωγά τους: Ζαρκαδούλας, Καραπιπέρης, Κορκολιός, Κοτσάνης, Κουνάδης, Κρικρής, Μπαμπούρης, Ρεβίθης

-    Παρατσούκλια που δηλώνουν ευχές: Πανταζής