Εκατό χρόνια από τη «Δίκη των Πιθήκων»: Όταν η επιστήμη συγκρούστηκε με την πίστη

Μία από τις πιο πολυσυζητημένες και καθοριστικές δίκες στην ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών εκτυλίχθηκε στις 10 Ιουλίου του 1925, στο μικρό και σχεδόν άγνωστο Ντέιτον του Τενεσί.

Η υπόθεση «Πολιτεία του Τενεσί κατά Τζον Σκόουπς», γνωστή ευρύτερα ως «Η Δίκη των Πιθήκων», ανέδειξε σε παγκόσμιο επίπεδο την αντιπαράθεση ανάμεσα στη θρησκευτική πίστη και την επιστημονική σκέψη, μετατρέποντας μια τοπική αίθουσα δικαστηρίου σε πεδίο σύγκρουσης ανάμεσα στους δημιουργιστές και τους υποστηρικτές της θεωρίας της εξέλιξης.

Η αφορμή ήταν ο περιβόητος νόμος Μπάτλερ, ο οποίος είχε ψηφιστεί λίγους μήνες νωρίτερα από τη Βουλή του Τενεσί και απαγόρευε τη διδασκαλία οποιασδήποτε θεωρίας που αρνείται τη θεϊκή καταγωγή του ανθρώπου. Σε πρακτικό επίπεδο, στόχευε ευθέως τη δαρβινική θεωρία περί εξέλιξης των ειδών. Ο νεαρός καθηγητής βιολογίας Τζον Σκόουπς αποφάσισε να αμφισβητήσει ανοιχτά τη νομοθεσία αυτή, διδάσκοντας στους μαθητές του τις απόψεις του Κάρολου Δαρβίνου – ότι δηλαδή ο άνθρωπος είναι προϊόν σταδιακής εξέλιξης και όχι άμεσης δημιουργίας από τον Θεό.

Η υπόθεση πήρε διαστάσεις που κανείς δεν μπορούσε να προβλέψει. Η τοπική δίκη εξελίχθηκε σε εθνικό γεγονός, με τη συμμετοχή κορυφαίων προσωπικοτήτων της εποχής. Στο πλευρό της υπεράσπισης βρέθηκε ο εμβληματικός ποινικολόγος Κλάρενς Ντάροου, γνωστός για τον αγώνα του υπέρ των ατομικών δικαιωμάτων. Απέναντί του, ο συνήγορος κατηγορίας Ουίλιαμ Τζένινγκς Μπράιαν, πρώην υπουργός Εξωτερικών και φανατικός υποστηρικτής του δημιουργισμού, εκπροσωπούσε τη συντηρητική πλευρά της αμερικανικής κοινωνίας, εδραιωμένη βαθιά στον θρησκευτικό λόγο.

Δίκη κάτω από τα δέντρα

Η δίκη ξεκίνησε στις 10 Ιουλίου 1925 μέσα σε κλίμα εξαιρετικά υψηλού ενδιαφέροντος. Ρεπόρτερς από όλη τη χώρα κατέφθασαν στο Ντέιτον, ενώ για πρώτη φορά στα δικαστικά χρονικά των ΗΠΑ πραγματοποιήθηκε ραδιοφωνική μετάδοση της διαδικασίας. Η ζέστη αποδείχθηκε αφόρητη, αναγκάζοντας το δικαστήριο να συνεδριάσει σε εξωτερικό χώρο, κάτω από τα δέντρα.

Παρότι ο Ντάροου κάλεσε διακεκριμένους επιστήμονες να καταθέσουν υπέρ της θεωρίας της εξέλιξης, το αίτημά του απορρίφθηκε από τον δικαστή Τζον Ρόλστον. Ωστόσο, κατάφερε να γυρίσει το παιχνίδι προκαλώντας τον ίδιο τον Μπράιαν να καταθέσει ως μάρτυρας για τη Βίβλο, προκαλώντας ρήγματα στη συνοχή του λόγου της κατηγορίας. Η αντιπαράθεση των δύο αντρών αποτέλεσε το αποκορύφωμα της διαδικασίας, με τον Ντάροου να αποσπά εντυπωσιακές εντυπώσεις από το ακροατήριο.

Η απόφαση

Η απόφαση του σώματος των ενόρκων ήταν καταδικαστική: ο Σκόουπς κρίθηκε ένοχος και του επιβλήθηκε πρόστιμο 100 δολαρίων, ποσό σημαντικό για την εποχή. Πέντε ημέρες μετά, ο Μπράιαν πέθανε ξαφνικά, με αρκετούς να αποδίδουν τον θάνατό του στην εξαντλητική πίεση της δίκης – αν και επισήμως η αιτία ήταν ο διαβήτης.

Η υπόθεση οδηγήθηκε στο Ανώτατο Δικαστήριο του Τενεσί το 1927. Το σώμα ακύρωσε την καταδικαστική απόφαση για διαδικαστικούς λόγους – επειδή το πρόστιμο είχε επιβληθεί από τον δικαστή και όχι από το σώμα των ενόρκων. Ωστόσο, δεν απέρριψε τον νόμο Μπάτλερ, ο οποίος παρέμεινε σε ισχύ μέχρι το 1967, όταν τελικά καταργήθηκε από τη Βουλή του Τενεσί.

Παρά την ετυμηγορία, η «Δίκη των Πιθήκων» λειτούργησε ως ισχυρό σοκ για την αμερικανική κοινή γνώμη. Ανέδειξε το χάσμα μεταξύ θρησκευτικής πίστης και επιστημονικής σκέψης, ένα χάσμα που εξακολουθεί να υφίσταται στις Ηνωμένες Πολιτείες – ιδιαίτερα στον χώρο της εκπαίδευσης. Η δίκη δεν έδωσε την τελική απάντηση, αλλά άνοιξε τον δρόμο για έναν ευρύτερο διάλογο που συνεχίζεται έως και σήμερα.