ΕΛ ΓΚΡΕΚΟ, Η Προσκύνηση των Ποιμένων «Δόξα εν Υψίστοις, Επί Γης Ειρήνη»

της Δρ Αναστασίας Μπιτσάνη Πέτρου*

Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος (Ελ Γκρέκο), ο διάσημος Έλληνας ζωγράφος που γεννήθηκε στην πόλη του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο) το 1541, είναι ένας από τους καλλιτέχνες εκείνους που υπερβαίνουν την εποχή τους ˙ το έργο του κοσμεί τα μεγαλύτερα Μουσεία και τις Συλλογές Τέχνης του κόσμου και μελετήθηκε από πάρα πολλούς ερευνητές, μελετητές, φιλότεχνους, ιδίως κατά τον 20ο αι., με αποτέλεσμα τη δημοσίευση εξαιρετικών έργων σε πολλές γλώσσες του κόσμου.

 
Μέσα από τη μελέτη των έργων του γίνεται φανερό ότι ο Θεοτοκόπουλος φιλοτέχνησε παραστάσεις με θρησκευτικές μορφές, οι οποίες είναι συνδεδεμένες μόνο με θετικό συμβολισμό και εξυψώνουν τη θέση της γυναίκας. Ιδιαίτερη θέση στο έργο του κατέχει η μορφή της Παναγίας, την οποία ο καλλιτέχνης θεωρεί προσωποποίηση της χάρης και αγνότητας και επιτομή όλων των αρετών του γυναικείου φύλου, όπως στο κορυφαίο έργο του, Προσκύνηση των Ποιμένων, του Μουσείου Πράδο στη Μαδρίτη. Πρόκειται για έργο που έγινε με λάδι σε μουσαμά, είναι μνημειακών διαστάσεων, 320 Χ 180 εκατοστών, και χρονολογείται το 1612-1614 περίπου.

Το θέμα της Προσκύνησης των Ποιμένων φαίνεται να αποτελεί μια «εμμονή» του καλλιτέχνη, αφού φιλοτέχνησε αρκετές παραλλαγές του θέματος. Η αγάπη του για το θέμα αυτό αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι φιλοτέχνησε τον μνημειακό αυτό πίνακα προς το τέλος της ζωής του, για τον οικογενειακό του τάφο, μια κρύπτη που του είχε παραχωρηθεί το 1612, μέσα στην εκκλησία του Santo Domingo el Antiguo, στο Τολέδο.

Η μεγάλη σημασία του πίνακα αυτού έγκειται στο γεγονός ότι ζωγραφίστηκε μόλις ένα με δύο χρόνια πριν από το θάνατο του Θεοτοκόπουλου, ολοκληρωτικά από το χέρι του και δείχνει πώς ακριβώς έχει αποκρυσταλλωθεί η ζωγραφική του κατά τη τελευταία φάση της ζωής του. Υπάρχει αποκορύφωση στις επιμηκύνσεις των μορφών, όπως και στις προοπτικές βραχύνσεις, στη φωτοσκίαση και στον εξαιρετικό χειρισμό του χρώματος, που αποκτά πιο συμπαγείς λάμψεις.

Στη σύνθεση ο καλλιτέχνης ακολουθεί δύο βασικές αρχές του, γνωστές και από άλλα έργα του, δηλαδή την οργάνωση σε δύο ζώνες, γήινη και ουράνια, και τη διάταξη των προσώπων γύρω από ένα νοητό κατακόρυφο άξονα, με αποτέλεσμα μια αίσθηση περιστροφικής ιλλιγιώδους κίνησης.

Στη σκηνή συντελείται μια σημαντική αλλαγή, καθώς το νεογέννητο Βρέφος, που αποτελεί και την πηγή του φωτός, έχει μετατοπιστεί προς τα αριστερά, μπροστά από τις γνωστές αψίδες των προηγούμενων παραλλαγών, οι οποίες τώρα είναι πιο κλειστές και πιο αινιγματικές. Παρά το διαγώνιο άξονα που τονίζει προοπτικά το βάθος, η σκηνή φαίνεται να εξελίσσεται σχεδόν στο πρώτο επίπεδο, με έμφαση μάλιστα στην κάθετη διάταξη.

Εντυπωσιακές είναι οι μορφές που μοιάζουν να πλέουν μέσα στον μυστηριακό χώρο, ενώ τα πλάγια φώτα αποκαλύπτουν τις ρωμαλέες διαστάσεις και τους συμπαγείς χιτώνες τους.

Η μορφή της Παναγίας, η οποία είναι γονατισμένη πίσω ακριβώς από το Βρέφος, είναι εκθαμβωτικής ωραιότητας. Κάνει τη γνωστή χειρονομία των τελευταίων παραλλαγών, της αποκάλυψης δηλαδή του Νεογέννητου, με τις άκρες των αβρών δακτύλων της. Φορεί ζωηρόχρωμο κόκκινο χιτώνα με ωραία λευκά φώτα, μπλε μανδύα που καλύπτει και το κεφάλι, το οποίο ήδη καλύπτεται με λευκό αέρινο πέπλο που πέφτει απαλά και στους ώμους και το στήθος. Το ήρεμο πρόσωπο και ο λαιμός φωτίζονται από το φως που εκπέμπει ο μικρός Χριστός, το οποίο μοιάζει Υπερφυσικό. Φαίνεται να συνειδητοποιεί μόλις το Θαύμα που συντελείται μπροστά στα μάτια της, αλλά και το Πάθος που προοιωνίζεται. Η μορφή της είναι από τις τελευταίες γυναικείες μορφές που φιλοτέχνησε ο Γκρέκο και αποτελεί την επιτομή όχι μόνο της γυναικείας ομορφιάς, αλλά και της γυναικείας αρετής που καθρεφτίζεται στο πρόσωπό της. Εδώ το ιδανικό της εξωτερικής ομορφιάς σε συνδυασμό με την εσωτερική βρίσκει τη τέλεια έκφρασή του.

Στο αριστερό επίπεδο, ο Ιωσήφ γονατισμένος και αυτός αποτελεί μια μορφή με εντυπωσιακό μεγαλείο· φορεί, όπως συνήθως, γαλαζωπό χιτώνα και κίτρινο ιμάτιο και έχει τα χέρια του, τα οποία δονούνται ηλεκτρισμένα, ανοιγμένα σε εκστατική χειρονομία.

Από τη δεξιά πλευρά της σύνθεσης, η ομάδα των τριών βοσκών είναι μνημειώδης. Δίπλα στην Παναγία, με ταπεινή λατρευτική στάση και εσωτερικό φως εικονίζεται η μορφή του βοσκού με τον πράσινο χιτώνα και τα κίτρινα φώτα, η οποία φιλοτεχνήθηκε με γρήγορες και ακατάστατες πινελιές που τυραννούν την πλαστική μάζα και καταργούν τους κανόνες της παραδοσιακής ποιητικής. Ο όρθιος βοσκός είναι μια μορφή με τεράστιο ύψος και αρρενωπή ευρωστία · φορεί εντυπωσιακή κίτρινη πουκαμίσα και μπλε κοντά παντελόνια, έχει τα κυματιστά χέρια του σταυρωμένα στο στήθος σε ευλαβική χειρονομία και αποτελεί χαρακτηριστική μορφή της ύστερης περιόδου του Γκρέκο ˙ τα έντονα φωτισμένα πόδια του δείχνουν ότι ο καλλιτέχνης πέτυχε να συνδυάσει τη νατουραλιστική αλήθεια με την οπτική παραμόρφωση.

Στο πρώτο επίπεδο, ο ηλικιωμένος, γιγάντιος βοσκός που είναι πεσμένος στα γόνατα, αποτελεί μια εξαιρετική μορφή. Φορεί κόκκινο ένδυμα με σκουρόχρωμες περιοχές, που καταλήγει σε λευκό κολάρο, και κοντά πρασινωπά παντελόνια. Οι παλάμες του είναι ενωμένες μπρος στο στήθος του σε χειρονομία δέησης. Στο βασανισμένο πρόσωπό του που δίνεται σε αριστερή κατατομή διακρίνονται η γαμψή μύτη, το γκρίζο γένι και τα αραιωμένα μαλλιά. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου του, η προχωρημένη ηλικία, το λευκό κολάρο και η στάση της βαθιάς συγκίνησης και ικεσίας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι πρόκειται για προσωπογραφία, και πιθανότατα για αυτοπροσωπογραφία του καλλιτέχνη, καθώς ο Δομήνικος σε προχωρημένη ήδη ηλικία φιλοτέχνησε το πίνακα αυτό για να κοσμήσει το ταφικό του μνημείο, λίγο πριν από το μεγάλο ταξίδι.

Στον ουρανό, εμφανίζεται και πάλι ο χορός των αγγέλων σε «αρμονικό παιχνίδι» να κρατούν φυλακτήριο με την επιγραφή “GLORIA IN EXCELSIS. IN TERRAM PAX” (ΔΟΞΑ ΕΝ ΥΨΙΣΤΟΙΣ. ΕΠΙ ΓΗΣ ΕΙΡΗΝΗ). Μάλιστα το θέμα της Ειρήνης στη γη στην εποχή μας είναι ιδιαίτερα ζητούμενο και εξαιρετικά επίκαιρο.

Η σύνθεση είναι κλειστή και συγκεντρωμένη χάρη στο θόλο που κλείνει το χώρο και στον χορό των προσώπων που κυκλώνουν το Βρέφος ˙ όλη η σκηνή είναι βυθισμένη σε μια μεταφυσική, μυστηριακή ατμόσφαιρα, η οποία τονίζεται από το νυχτερινό περιβάλλον, με εσωτερική ακτινοβολία, αλλά και φυσικό φως από το φεγγάρι ή τα άστρα, με έντονα συναισθήματα που δονούν τα πρόσωπα που χάνουν τα σταθερά τους περιγράμματα, με έντονο δυναμικό χαρακτήρα λόγω της ενανθρώπισης του Υιού του Θεού, με χρώματα που αποτελούν αισθητικές κατακτήσεις ˙ όλα αυτά φανερώνουν το μεγαλείο ζωγραφικής τέχνης του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, που βρίσκεται στο αποκορύφωμά της λίγο πριν από το φυσικό τέλος του, το 1614.

*Η Δρ Αναστασία Μπιτσάνη Πέτρου είναι Φιλόλογος, Διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Οι Γυναίκες του Γκρέκο / Πάθος, κάλλος, αρετή στο έργο του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, Εκδόσεις Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2024